فرآیند تحقیق ‌و توسعه در شرکت‌ها و سازمان‌های گوناگون با ابعادی متفاوت و گاهی با عناوینی مختلف به کار گرفته می‌شود. درواقع گذشت زمان از آگاهی شرکت‌ها و سازمان‌ها به اهمیت تحقیق و توسعه در آنالیز دقیق میزان کیفیت، کارآمدی خدمات و فناوری‌های موجود، در کنار نقش آنها در کشف و درک فرصت‌ها و نیازهای بازار برای پاسخگویی به مواردی از جمله نیازهای مصرف‌کنندگان به رشد و توسعه منتهی می‌شود، گواه ضرورت تمرکز بر تحقیق و توسعه در شرکت‌هاست.

به گزارش پول و تجارت،فرآیند تحقیق ‌و توسعه در شرکت‌ها و سازمان‌های گوناگون با ابعادی متفاوت و گاهی با عناوینی مختلف به کار گرفته می‌شود. درواقع گذشت زمان از آگاهی شرکت‌ها و سازمان‌ها به اهمیت تحقیق و توسعه در آنالیز دقیق میزان کیفیت، کارآمدی خدمات و فناوری‌های موجود، در کنار نقش آنها در کشف و درک فرصت‌ها و نیازهای بازار برای پاسخگویی به مواردی از جمله نیازهای مصرف‌کنندگان به رشد و توسعه منتهی می‌شود، گواه ضرورت تمرکز بر تحقیق و توسعه در شرکت‌هاست. از آنجاکه به کارگیری این فرآیند در بازار سرمایه کشور نیز سابقه داشته است، همین موضوع ایده مناسبی شد تا با رضا کیانی، مدیر تحقیق و توسعه بورس تهران به گفت‌وگو بنشینم. برای آشنایی با حوزه وظایف بخش‌های مختلف در مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران، همچنین دستاوردهای گذشته و برنامه‌های آینده این مدیریت و چالش‌های آن مطالعه مشروح این گفت‌وگو پیشنهاد می‌شود.

* درباره فعالیت‌های واحد تحقیق و توسعه و ضرورت وجودی آن توضیح دهید.
مطالعات تطبیقی مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران عمدتا متمرکز است بر ریزساختارهای مورد استفاده در بورس‌های اوراق بهادار، ابزارهای مالی، شاخص‌های مختلف و روش‌های محاسباتی آنها، چگونگی افشای اطلاعات، شرایط پذیرش شرکت‌ها، چگونگی نظارت بر معاملات و دیگر مواردی که می‌توانند در بهبود عملکرد و افزایش کارایی بورس تهران مؤثر باشند. در مورد ابزارهای مالی جدیدی که در بازارهای مالی توسعه یافته مورد استفاده قرار می‌گیرند و شامل ابزارهای معاملاتی، ابزارهای تامین مالی و ابزارهای پوشش ریسک هستند، پویایی و تنوع رو به رو رشدی قابل توجه مشاهده می‌شود. این ابزارها در بازارهای سرمایه پیشرفته به لطف دانش حاصل‌شده از مهندسی مالی، به طور پیوسته در حال طراحی و انتشار هستند. بخشی از مطالعاتی که در این مدیریت انجام می‌شود معطوف به شناخت ابزارهای مالی جدیدی است که در بورس‌های پیشرفته طراحی و منتشر می‌شوند. پس از شناخت ابزارهای مالی اگر بر اساس بررسی‌ها، امکان تأیید ابزارهای یادشده توسط کمیته فقهی سازمان بورس وجود داشته باشد و انتشار ابزار مالی از نظر فنی و اقتصادی توجیه‌پذیر باشد، گام بعدی تدوین مقررات لازم و ارسال ضوابط پیشنهادی به سازمان بورس است. بخش دیگری از مطالعات در حوزه ریزساختارهای بازار انجام می‌شود و مواردی همچون مراحل و فازهای معاملاتی، روش‌های کنترل نوسانات بازار، دامنه نوسان، حراج‌ها، شیوه‌ها و سازوکارهای معاملاتی، نحوه طبقه‌بندی بازارها در بورس‌های اوراق بهادار و ضوابط و شرایط معاملاتی هر بازار و مواردی از این دست را شامل می‌شود. بررسی انواع نهادهای مالی که از پتانسیل پذیرش و معامله در بورس برخوردار باشند نیز بخش دیگری از مطالعات مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران را به خود اختصاص می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که انواع گوناگونی از نهادهای مالی نوین با اهداف مختلف در حال طراحی و عرضه هستند که شناخت آنها می‌تواند به گسترده‌تر شدن بازار مالی ایران بینجامد. بررسی شاخص‌های مورد استفاده در بازارهای سرمایه پیشرفته و تلاش برای طراحی و عرضه شاخص‌ها جدید در بورس تهران یا بازنگری در شاخص‌های موجود نیز از جمله موضوعات مورد توجه مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران هستند. در این مورد می‌توان به طراحی شاخص هم‌وزن اشاره کرد که به صورت قیمتی و بازدهی کل طراحی شده و منتشر می‌شود. این شاخص مورد توجه فعالان بازار قرار گرفته و بخشی از نیاز اطلاعاتی آنها برای تحلیل دقیق‌تر بازار را برآورده کرده است. مدیریت تحقیق و توسعه در تلاش است با کمک سازمان بورس و مدیریت فناوری، شاخص‌های جدیدی را طراحی و در اختیار فعالان بازار قرار دهد. بخش دیگری از مطالعات مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران معطوف به سازوکار افشای اطلاعات در بازارهای سرمایه است. در این زمینه الزامات افشا به تفکیک اقلام اطلاعاتی و چگونگی انتشار آنها برای ابزارها و بازارهای مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرند. بررسی دوره‌ای بازارهای سرمایه و تحولات اقتصادی در عرصه ملی و بین‌المللی و تهیه گزارش‌هایی در این ارتباط از دیگر فعالیت‌های مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران هستند. آسیب‌شناسی بازار و بررسی دلایل افت و خیزهای نامتعارف آن، بررسی و آسیب‌شناسی ابزارها و نهادهای مالی مورد استفاده در بازار سرمایه و ارایه پیشنهادهایی برای بهبود عملکرد آنها نیز در مواقع مقتضی در دستور کار مدیریت تحقیق و توسعه قرار دارد. تدوین مقررات یا اصلاح مقررات موجود برای راه‌اندازی ابزارها یا نهادهای مالی جدید، تشکیل بازارهای جدید یا بازبینی و بهبود سازوکارهای مورد استفاده در انتشار اطلاعات، پذیرش ابزارها یا نهادهای مالی نیز از دیگر فعالیت‌های مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران است.

* در سال ۱۴۰۲ چند گزارش تحقیقی و در چه حوزه‌هایی منتشر کردید؟
به جز گزارش‌های دوره‌ای در زمینه بررسی بازارهای مالی و نوسانات بازارهای جهانی که به صورت ماهانه انجام می‌شود، ۱۱ گزارش‌ پژوهشی در سال گذشته در مدیریت تحقیق و توسعه تهیه و منتشر شده است. این گزارش‌ها شامل "چگونگی انجام معاملات خارج از بورس (Off-exchange) در بازارهای اوراق بهادار و نحوه تسویه آنها"، "بررسی معاملات الگوریتمی در بورس‌های اوراق بهادار(مفاهیم، الزامات و محدودیت‌های نظارتی) "، "بررسی چگونگی محاسبه سهام شناور آزاد توسط بورس‌ها و مؤسسات مالی معتبر"، "بررسی نظام‌های ارزی و تأثیر نرخ‌ ارز بر بورس تهران"، "نحوه نظارت بورس‌های اوراق بهادار بر فعالیت‌های معاملاتی سرمایه‌گذاران"، "تجربه بورس‌های اوراق بهادار در انجام معاملات شرکت‌های فاقد شرایط پذیرش"، "الزامات بازارگردانی سهام در بورس‌های اوراق بهادار"، "بررسی سازوکار صندوق‌های وام‌دهی خصوصی در بازارهای سرمایه"، "نحوه حمایت از سرمایه‌گذاران و صندوق‌های سرمایه‌گذاری در بازارهای مالی" و "مروری بر بحران بانکی در سال میلادی ۲۰۲۳" هستند. هر یک از گزارش‌های یادشده با هدف شناخت از چگونگی انجام معاملات در بازارهای سرمایه، عوامل اثرگذار بر بازار، روش‌های نوین تأمین مالی، چگونگی حمایت از سرمایه‌گذاران و دیگر موارد مرتبط با مدیریت و کارایی بازار تدوین شده‌اند. به عنوان مثال در گزارش چگونگی انجام معاملات در بازارهای خارج از بورس off-exchange به بررسی چگونگی انجام معاملات در مکان‌های معاملاتی خارج از بورس پرداخته و سازوکارهای مختلف تسویه معاملات را مورد بررسی قرار داده است. با توجه به روند رو به رشد معاملات الگوریتمی در بورس‌های اوراق بهادار گزارش مفصلی در مورد مفاهیم، الزامات و سازوکارهای نظارتی بر معاملات الگوریتمی در سال گذشته تهیه شد. سهام شناور آزاد نیز به ویژه به دلیل تأثیر قابل توجهی که بر طبقه‌بندی شرکت‌ها و تعیین معافیت مالیاتی آنها دارد مورد توجه مدیریت تحقیق و توسعه قرار گرفت و گزارشی در مورد آن تدوین شد. همچنین بحث انواع نظام‌های ارزی که در عرصه بین المللی و ملی وجود دارد و آثار آن بر بازار سرمایه موضوع گزارش مفصل دیگری بود که در این مدیریت تهیه شد. در این گزارش تأثیر نرخ ارز بر کلیت بازار سرمایه و همچنین به تفکیک صنایع مختلف مورد بررسی قرار گرفت. نحوه نظارت بورس‌های اوراق بهادار بر فعالیت‌های معاملاتی سرمایه‌گذاران و اینکه با چه سازوکاری این نظارت انجام می‌شود گزارش دیگری بود که در سال گذشته تهیه شد. الزامات بازارگردانی سهام نیز که همواره بحث پرچالشی در بازار سرمایه کشور بوده و در سال‌های اخیر نیز چالش‌های آن با توجه به اینکه ناشران ملزم به تامین مالی شرکت‌های بازارگردانی از طریق صندوق‌های بازارگردانی شده‌اند افزایش داشته‌ است، موضوع دیگری بود که گزارشی برای آن تهیه شد و به نظر می‌رسد اطلاعات کامل و مفیدی نسبت به فعالیت‌های بازارگردانی پیش روی خوانندگان قرار می‌دهد و می‌تواند در بهبود و بازبینی شرایط بازارگردانی در بازار سرمایه کشور مورد استفاده قرار بگیرد. این گزارش‌ها و دیگر گزارش‌ها که در سال‌های گذشته تدوین شده‌اند در سایت بورس تهران در اختیار علاقمندان قرار دارند.

* برای سال جاری در چه حوزه‌هایی مشغول پژوهش هستید؟ گزارشی در دست تهیه دارید؟
در ابتدای هر سال برنامه‌ای شامل گزارش‌های مورد نیاز، همکاری برای طراحی ابزارهای مالی، آسیب‌شناسی و اصلاح و تدوین مقررات مورد به مدیریت تحقیق و توسعه ابلاغ می‌شود اما تجربه نشان داده است هرسال تدوین گزارش‌های دیگری نیز با توجه به اقتضائات و شرایط کلان اقتصادی یا سیاست‌های مدنظر سیاست‌گذاران بازار از این مدیریت درخواست می‌شود. در شرایط کنونی آنچه به عنوان برنامه‌های سال ۱۴۰۳ برای مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران تعیین شده شامل آسیب‌شناسی شاخص‌های بازار سرمایه است و احتمالا شاخص‌های جدیدی که بر اساس تحقیقاتی که خواهیم داشت در سال جاری منتشر خواهد شد. آسیب شناسی ضوابط حجم مبنا گزارش دیگری است که باید روی آن در سال جاری کار کنیم. اصلاح دستورالعمل بازارگردانی، تدوین مقرراتی برای صندوق‌های تامین مالی با توجه به این که سال گذشته گزارشی مبنی بر صندوق‌های وام دهی خصوص که می‌تواند مبنایی برای تامین مالی در بازار سرمایه باشد و در این راستا به دنبال تدوین مقرراتی برای صندوق‌های تامین مالی هستیم که احتمالا از همان گزارش الگو برداری می‌شود. آشنایی با فناوری نظارت هوشمند در بورس‌های اوراق بهادار، آشنایی با فناوری قانون‌گذاری هوشمند، ‌بحث‌های ماشین لرنینگ، موضوع کپی تریدینگ یا معاملات تقلیدی ضوابط مربوطه و سازوکار آن نیز دیگر مباحث گزارش‌های این واحد هستند. بحث دیگر اوراق قابل تبدیل به سهام است که البته مقررات مربوط به آن را داریم اما در اجرا دچار مشکلاتی شده است و به همین دلیل آسیب شناسی این اوراق نیز جزو برنامه‌های‌ مدیریت تحقیق و توسعه است. تدوین مقررات انتشار گواهی سپرده سهام که در گذشته کارهای تحقیقاتی آن انجام شد نیز باید انجام و برای سازمان بورس ارسال شود و در صورت امکان گواهی سپرده سهام را به عنوان ابزار تامین مالی به سازمان بورس پیشنهاد دهیم که می‌تواند پتانسیل بالایی برای کمک به تامین مالی بازار سرمایه کشور داشته باشد.

* از نتایج پژوهش‌های شما در حوزه قانونگذاری استفاده می‌شود؟ اگر نمونه‌ای وجود دارد، بفرمایید.
آخرین نمونه بحث اصلاح دستورالعمل پذیرش اوراق بهادار در بورس اوراق بهادار تهران است که بر اساس مطالعات انجام شده و ضوابط پذیرش در بورس‌های اوراق بهادار مورد بررسی قرار گرفت؛ این که چه بازارهایی و هرکدام چه شرایط پذیرشی دارند که این منجر به اصلاح دستورالعمل پذیرش شد. مورد بعد بازار سرمایه‌گذاری حرفه‌ای بود که منطبق بر گزارش‌های تحقیق و توسعه بورس تهران انجام شده بود و بر اساس آن دیدم که در بورس‌های دیگر برای سرمایه‌گذاران حرفه‌ای خود بازاری دارند که ضوابط متفاوتی از بازارهای نرمال دارد و بر اساس آن مطالعاتی انجام شد و منجربه ضوابطی برای بازار سرمایه‌گذاری حرفه‌ای شد و به انجام رسید. در بحث‌های بازارگردانی نیز مطالعاتی در حال انجام است و پیشنهاد اصلاح ضوابط آن و طبقات نقدشوندگی به دستورالعمل بازارگردانی اضافه شد. در راه اندازی ابزارهای مالی در اصلاح ضوابط معاملاتی و پذیرش، در بحث افشا و انتشار اطلاعات معمولا مدیریت تحقیق و توسعه بوس تهران مشغول شده و با همفکری بخش‌های اجرایی ضوابطی را تنظیم می‌کند. معمولا ضوابطی که تنظیم و به کمیته تدوین مقررات سازمان بورس ارسال می‌شود، مدیریت تحقیق و توسعه نیز نقش دارد و با بخش‌های اجرایی در تعامل است تا هم نگاهی به استانداردهای جهانی و هم به شرایط حاکم بر بورس تهران و بازار سرمایه داشته باشد.

* پژوهش‌ها بر چه مبنایی انجام می‌شود؟ موردی، سفارشی یا بر اساس تحولات جاری؟
به طور معمول بر اساس برنامه‌هایی که بورس تهران برای هرسال دارد همچون راه اندازی ابزار مالی جدید، تامین مالی و … برنامه‌هایی از قبل تعیین می‌شود و در دستور کار مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران قرار می‌گیرد و باید روی آنها کار شود و طبق برنامه زمانبندی شده گزارش‌ها تهیه و تنظیم شود و ممکن است مقررات پیشنهادی نیز شامل آن شود و یا معیارهایی برای ضوابط محاسباتی همچون محاسبه نقدشوندگی و … و بحث‌های کمی دیگر که این موارد مشخص است و در ابتدای سال تعیین می‌شود ولی به طور معمول طی سال مواردی رخ می‌دهد و ممکن است در سطوح عالی‌تر اقتصادی ضوابط، برنامه و یا سیاست‌هایی مدنظر باشد که متناسب با آن گزارش‌های پژوهشی برای مدیریت تحقیق و توسعه تعریف می‌شود و به ویژه در مواردی که قرار است ابزاری طراحی شود عمدتا بورس‌های دیگر را مورد بررسی قرار می‌دهیم و سعی می‌کنیم طیف متنوعی از بورس‌ها از جمله بورس‌های پیشرفته و دارای شرایط نزدیکتری هستند را بررسی کنیم و بر اساس آن مطالعاتی انجام می‌شود و منجربه ضوابط جدید شده و یا راهکارهای جدیدی را به دست‌اندرکاران بازار سرمایه پیشنهاد می‌دهد.

* نقش تحقیق و پژوهش در توسعه بازار را چه می‌دانید؟
طیف متنوعی از ابزارهای مالی، سازوکارهای معاملاتی و شیوه‌های افشا را در دنیا شاهدیم که با سرعت بسیار قابل توجهی در حال طراحی و راه اندازی است. بازارسرمایه در عرصه جهانی بسیار پویا است و در اقتصاد ایران نیز شاید پویا ترین بخش اقتصادی بازار سرمایه باشد یعنی تحولاتی که در عرصه بازار سرمایه رخ می‌دهد بیشتر و سریعتر از سایر بخش‌های اقتصادی است و این تغییر و تحول نیز باید مبنای فکری و پشتوانه علمی داشته باشد و البته الزامات و شرایط هر کشور و هر بورس را نیز مد نظر قرار دهد. در صورت عدم توجه به معیارها و استانداردهای بین‌المللی و تجربه جهانی احتمال موفقیت بازار سرمایه کاهش می‌یابد. از این رو گمان می‌کنم تحقیق و پژوهش باید با جدیت و به عنوان یک ضرورت مورد توجه دست‌اندرکاران بازار سرمایه باشد.

* در پژوهش‌هایتان از منابع خارجی هم استفاده می‌کنید؟
بدون تردید بررسی تجربه دیگر بورس‌ها، مقررات و رویه‌های آنها رکن اصلی پژوهش‌های انجام‌شده در مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران است. عمده گزارش‌های مدیریت تحقیق و توسعه بورس تهران تدوین می‌شود، تحولاتی که در بازارهای سرمایه درحال انجام است، مقرراتی که در سایر بورس‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و سازوکارهایی اجرایی آنها را مد نظر قرار می‌دهد. پژوهش‌ها و تحقیقاتی که توسط سازمان‌های بین‌المللی همچون IOSO، WFE، ESMA و دیگر سازمان‌ها و نهادهای جهانی نیز از دیگر منابع مطالعاتی مدیریت تحقیق و توسعه به شمار می‌روند.

• ساره صابری – خبـرنگار
• شماره ۵۳۹ هفته نامه اطلاعات بورس