گفت‌وگو | راه‌های صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی با توجه به منابع خاک و بهبود کودها

- اخبار اقتصادی -خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــدر مسیر شناخت راه‌حل‌های بومی، علمی و کارآمد برای چالش‌های جدی کشور در حوزه منابع آب، کمتر چهره‌ای را امکان دارد یافت که همانند دکتر محمدتقی امانپور، برخوردار از تجربه میدانی، سابقه راهبری در سطح ملی و اندیشه‌ای جامع در پیوند میان مردم، فناوری و توسعه پایدار باگردید. او از اعضای هیئت مؤسس جهاد سازندگی و تنها فردی هست که طی چهارده سال فعالیت رسمی این نهاد انقلابی، مسئولیت معاونت آموزش و تحقیقات وزارت جهاد سازندگی را بر عهده دارای بود. در این جایگاه، پایه‌گذار تحولی عمیق در توسعه فناوری‌های بومی در حوزه آبخیزداری، مدیریت منابع آب و آموزش‌ مردمی در کشاورزی پایدار قرار دارای بود؛ تحولی که با ایجاد 37 ایستگاه آبخیزداری در اقلیم‌های گوناگون کشور و طراحی الگوهای جامع بهره‌وری از منابع آب، به الگویی مرجع و ملی بدل گردید.یاددارای بود‌های منتشرگردیده اخیر از دکتر امانپور، که تاکنون شش شماره از آن ارائه گردیده، نچندین اوقات نو، بومی‌گرا و در عین حال فناورانه به مسئله بحران آب در کشور دارد. آنچه این یاددارای بود‌ها را متمایز انجام می‌دهد، تکیه‌ آن‌ها بر فناوری‌های آزموده‌گردیده در خاک ایران، و ارائه راهکارهایی هست که در چارچوب توان اجرایی کشور و با اتکای واقعی بر ظرفیت‌های مردمی مطرح می‌شوند. زبان امیدبخش، ساختار مسئله‌محور و دعوت صریح به مشارکت اجتماعی برای حل بحران آب، از این مجموعه متنی، نقطه عزیمت مهمی برای فصل جدیدی از شکوفایی تمدن‌ساز می‌سازد.با این حال، محدودیت‌های رسانه‌ای و ایجاز ضروری در یاددارای بود‌ها، مجال پرداخت تفصیلی به چندین ابعاد تخصصی و اجرایی را نمی‌دهد. به همین دلیل، برای پاسخ به پرسش‌های مخاطبان پیرامون یاددارای بود ششم و رفع چندین ابهامات، گفتگوی ترتیب داده‌ایم که در آن دکتر امانپور، به‌عنوان مرجعی علمی و مدیریتی در حوزه منابع طبیعی و آب کشور، به تبیین و توضیح محورهای اصلی این یاددارای بود می‌پردازد.در همین زمینه بیشتر بخوانیدچالش آب؛ پاسخ معاون آموزش تحقیقات جهادسازندگیدستاوردهای تحول‌آفرین آبخیزداری در نائینحل چالش آب با «بهره‌وری در مصرف آب کشاورزی»امکان افزایش راندمان آب کشاورزی، از 40 به 85درصدهستفاده از آب‌های غیرمتعارف شور و لب‌شور و پس‌آب‌هاتسنیم:در یاددارای بود پیشین، به‌تفصیل درباره بهقرار دارای بود جدی مصرف آب در کشاورزی، با هستفاده از چندین تکنیک‌ها نظیر کودهای نوآورانه، توضیح دادید. این پرسش قابل طرح هست که اگر فرض بر آن باگردید که هستفاده از چنین کودهایی منجر به کاهش مصرف آب و هم‌زمان افزایش تولید محصولات خواهد گردید، آیا این راهکار از منظر اقتصادی نیز مقرون‌به‌صرفه هست؟ به‌عبارت دیگر، درحالی‌که امکان کاهش مصرف آب فراهم خواهد گردید، آیا هزینه‌های مربوط به هستفاده از این کودها، آن‌قدر بالا نیست که اصل صرفه‌جویی را تحت‌الشعاع قرار دهد؟امانپور:پاسخ این پرسش، به‌طور کامل منطقی و پرداختن به آن ضروری هست. چنان‌چه حقیقتاً بتوان با کاهش دوره‌های آبیاری در اراضی آبی، یا افزایش دفعات آبیاری در اراضی دیم، و یا با جلوگیری از تبخیر سطحی و رهاسازی تدریجی آب برای ریشه‌ها (آرام‌رهش)، مصرف آب را به‌صورت مؤثر کاهش داد، هستفاده از چنین کودی منطقی، و بلکه امری هستراتژیک خواهد قرار دارای بود، مگر آن‌که هزینه‌های آن از حد معقول فراتر برود.بر پایه قیمت‌های بهار 1404، هزینه مصرف این کود نوآورانه برای هر هکتار، 300 میلیون ریال برآورد گردیده هست. این هزینه برای دوره‌ای سه‌ساله درنظر گرفته گردیده که به‌صورت متوسط، معادل 100 میلیون ریال در سال خواهد قرار دارای بود. در یک مزرعه گندم دیم، که معمولاً یک تا یک و نیم تن تولید دارد، هستفاده از این کود منجر به افزایش تولید تا حدود دو یا دو و نیم تن خواهد گردید. این افزایش تولید، به‌معنای 200 میلیون ریال ارزش افزوده در سال و درمجموع 600 میلیون ریال در سه سال هست؛ یعنی 300 میلیون ریال درآمد خالص اضافی، معادل هزینه اولیه کود.اما دستاوردهای این فناوری تنها به افزایش کمی تولید ختم نخواهد گردید. یکی از مزایای مهمی که باید به‌طور جدی مورد بررسی قرار گیرد، امکان حذف دوره‌های آیش در اراضی گندم دیم هست؛ موضوعی که هم امید تازه‌ای برای کشاورزان ایجاد انجام می‌دهد و هم مسیر خودکفایی در تولید گندم را برای کشور هموار می‌سازد. اهمیت گندم، به‌عنوان یک محصول هستراتژیک، این ضرورت را دوچندینان انجام می‌دهد. بااین‌حال، این امکان تنها به گندم محدود نیست و در صورت موفقیت، امکان داردد برای سایر محصولات زراعی و باغی، به‌ویژه محصولات باارزش و با دوام مانند پسته آبی و دیم، آثار قابل‌توجهی دارای بوده باگردید.نظر به این ظرفیت‌ها، آنچه امروز مورد نیاز هست، عزم جهادگرانه همه دست‌اندرکاران در جهت آزمایش، ارزیابی و حمایت از این کود نوآورانه هست. در این مسیر، معاونت علمی و فناوری ریهست جمهوری امکان داردد پرچمدار این نهضت باگردید. این نهاد امکان داردد با ورود جدی به میدان، مراکز علمی و شرکت‌های تحقیقاتی علاقه‌مند به انجام پژوهش‌های ترویجی برای ارزیابی عملکرد این کود را مورد حمایت قرار داده و هزینه‌های مربوطه را از طریق روش‌هایی نظیر پرداخت مستقیم، تهاتر بدهی‌های مالیاتی، یا روش‌های دیگر، تأمین کند.در صورت موفقیت نسبی یا دستاوردهای فراتر از انتظار، مشارکت صندوق نوآوری و شکوفایی در قالب یک برنامه ملی ترویجی امکان داردد نویدبخش گام بلندی در رهستای کشاورزی نوین، بهره‌وری پایدار منابع آب و تحقق امنیت غذایی کشور باگردید.تسنیم:پاسخی که در تبیین احتمال موفقیت و دورنمای دستاوردهای این فناوری ارائه گردید، ارزشمند قرار دارای بود و جای تشکر دارد؛ بااین‌حال، روشن نیست که تحقق این دستاوردها چگونه ممکن خواهد قرار دارای بود. پاسخ مذکور، خود پرسش‌های جدیدی را مطرح انجام می‌دهد؛ شامل اینکه آیا امکان ترویج سراسری این کود، در قالب یک برنامه ملی وجود دارد؟ لطفاً در این‌باره توضیح دهید.امانپور:ارزیابی عملکرد این کود نوآورانه در محصولات مختلف، و ثبت و گزارش دستاوردهای آن، هرچندین امیدآفرین هست، اما به‌تنهایی نامکان داردد زمینه ترویج فراگیر آن را فراهم کند. برای تحقق این هدف، ایجاد کارخانجات تولیدی به‌منظور تأمین نیاز داخلی و صادرات، جذب سرمایه، و نیز راه‌اندازی یا هستفاده از شبکه توزیع سالم و کارآمد، امری ضروری هست.در این زمینه، یکی از گزینه‌ها بهره‌گیری از شبکه توزیع موجودِ کود و سم در کشور هست. البته این شبکه، خود با منافع تثبیت‌گردیده‌ای روبه‌روست و گاه به‌صورت سنتی، به‌عنوان «مافیای کود و سم» شناخته خواهد گردید. بااین‌حال، این نام‌گذاری ناصحیح هست. واقعیت آن هست که گروهی از دست‌اندرکاران این حوزه، با واردات و توزیع کود و سم، منافع مشخصی دارند و اگر بنهست تحول رخ دهد، باید برای تأمین منافع مشروع آنان نیز، برنامه‌ریزی درخور و شایسته صورت گیرد و زمینه هستفاده مؤثر از ظرفیت آن‌ها فراهم شود.نکته اساسی آن هست که چنین تحولی، تنها یک موضوع فناورانه نیست، بلکه ابعادی سیاسی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دارد. باید توجه دارای بود که فناوری، در هر کسب‌وکار، نهایتاً تنها 3 تا 5 درصد نقش ایفا انجام می‌دهد. تحقق یک برنامه ملیِ اثربخش، مستلزم همکاری و مشارکت چندینجانبه هست؛ شامل مشارکت فعال معاونت علمی و فناوری ریهست جمهوری، صندوق نوآوری و شکوفایی، وزارت جهاد کشاورزی و نیز مشارکت مؤثر و همه‌جانبه وزارت صنعت، معدن و تجارت.چنین مشارکتی امکان داردد زمینه‌ساز تحولی مسئولانه و پایدار در حوزه کشاورزی کشور باگردید.تسنیم:اجازه بدهید شفاف‌تر بپرسیم. پاسخ شما ما در حقیقت دورنمای شفافی برای موفقیت ترسیم نانجام می‌دهد. آنچه به‌نام «مافیای احتمالی» خوانده خواهد گردید، با تعارف حذف‌گردیدنی نیست. واردکنندگان طبعاً مجموعه‌ای قدرتمند هستند که برای حفظ منافع به هر اقدامی دست می‌زنند. لطفاً چگونگی تعامل با آنان را توضیح دهید.امانپور:آنان که سرمایه‌ی خود را برای تامین کود و سم موردنیاز کشاورزان به جریان انداخته‌اند و شبکه‌های توزیع سراسری را پشتیبانی می‌کنند، به‌گونه‌ای با کسب مجوزهای تجاری ــ و پیش از آن با اخذ مجوزهای فنی و تخصصی در مورد مجازقرار دارای بودن مصرف کود و سم وارداتی ــ اقدام می‌کنند. درعین‌حال، راهکارهای حقوقی، تخصصی و نیز روش‌های تعاملی که تامین‌کننده‌ی منافع همگان باگردید، وجود دارد که باید موردتوجه و پیگیری قرار گیرد، ازجمله:1-3)جایگزینی تولید داخلی به‌جای وارداتمقررات ملی حمایت از تولید داخلی، به‌ویژه تولیدات دانش‌بنیان، جایگزینی تولید داخلی به‌جای واردات را الزامی نموده هست. این فرایند، بخصوص موردتوجه و حمایت معاونت محترم علمی و فناوری ریهست جمهوری نیز هست؛ هرچندین باید از این فرصت به‌گونه‌ای کارآمد بهره‌برداری شود.2-3) زیان‌بارقرار دارای بودن مصرفمبارزه با آفات، بیماری‌ها و میکروارگانیزم‌های فاسدکننده‌ی محصول ــ چه در مرحله‌ی کاشت، دارای بود و بردارای بود و چه در مرحله‌ی انبارداری، توزیع و مصرف محصولات کشاورزی ــ هستفاده از انواع سموم شیمیایی را ضروری ساخته هست؛ تا آنجا که مضر قرار دارای بودن، بیماری‌زایی و حتی سرطان‌زایی بعضی از آنان نیز نادیده گرفته خواهد گردید.3-3) ضرورت افزایش تولیدتولیدکننده، گاه اثربخش‌قرار دارای بودن مصرف یک کود یا سم در افزایش تولید را بر بسیاری از جنبه‌های زیان‌بار مصرف ترجیح می‌دهد. ازسوی‌دیگر، واردکنندگان و توزیع‌کنندگان صرفاً برای کسب درآمد، همچنان به‌گونه‌ای همه‌جانبه به واردات و توزیع این مواد فعالیت می‌کنند.4-3) چالش جایگزینی محصولات بی‌ضرربرای اطمینان‌بخشیدن به درآمد شبکه‌ی واردات و توزیع انواع سم و کود، علی‌رغم تلاش شرکت‌های دانش‌بنیان، پارک‌های علم و فناوری، معاونت علمی و فناوری، مراکز و مؤسسات تحقیقاتی و دانشچندین اوقات، یک محصول کودی مناسب یا یک سم و آفت‌کش کم‌ضرر یا بی‌ضرر نامکان داردد به مرحله‌ی تولید انبوه رسیده و در شبکه‌ی سراسری توزیع، جایگزین سموم و کودهای رقیبِ دارای آثار زیانبار شود. این جایگزینی به‌ویژه هزینه‌های اجتماعی بسیاری دارد که دست‌اندرکاران خود را درگیر ننموده و روند ناسالم امکان داردد تداوم یابد.5-3) راهکار جامع برای محصولات تحول‌آفرین (مطالعه‌ی موردی: کود زئوپتاس و زئوبیو)در چنین شرایطی، مثلاً کود زئوپتاس و زئوبیو ــ که ضمن افزایش تولید، کاهش هزینه‌ها، کاهش دوره‌ی آبیاری در اراضی آبی، و مدیریت جذب یا رهاسازی تدریجی آب مصرفی گیاه در زیر خاک (جلوگیری از تبخیر سطحی) امکان داردد تحول‌آفرین باگردید ــ هرچندین کلیه‌ی مجوزها را اخذ کرده و کارآمدی آن با کمک کشاورزان علاقمند در عمل رهستی‌آزمایی گردیده هست، برای رسیدن به تولید انبوه نیازمند راهکاری جامع مبتنی‌بر خلق مزیت و منفعت برای ذی‌نفعان هست. این راهکار شامل موارد ذیل خواهد گردید:جذب سرمایه‌ی واردکنندگان در مرحله‌ی تولیدبه‌کارگیری شبکه‌ی موجود توزیعهمراهی متولیان برای تامین تسهیلات ارزان، جهت تولیدکننده در مرحله‌ی تولید، و  جهت مصرف‌کننده در مرحله‌ی توزیعبرگزاری رویدادهای محلی، هستانی و ملی برای معرفی و تشویق مصرف‌کننده‌ و توزیع‌کننده و تولیدکننده برترفعال‌سازی دیپلماسی اقتصادی برای توسعه‌ی صادراتارائه‌ی گزارش‌های واقعی درمورد مدیریت و توسعه‌ی بازارِ درحال‌رگردید و آینده‌ی بازارتوجیه اقتصادی و ضرورت حمایتپتانسیل مصرف داخلی این کود تا 100 میلیون تن در سال (در مزارع، باغات، مراتع، جنگل‌ها و اراضی بیابانی قابل‌احیاء) و بازار صادراتی بالقوه‌ی 200 میلیون تنی وجود دارد. درحالی‌که این بازار چندین‌ده‌میلیارد‌دلاری، دستاوردهای عظیمی برای افزایش تولید ملی ایجاد انجام می‌دهد، متولیان موظفند فرایند جایگزینی این تولید داخلی با کودهای وارداتی زیانبار را با جدیت پشتیبانی کنند و اول و آخر کار، بسیج مردمی، شفاف‌سازی دستاوردها و تأکید بر امکان تامین منافع همگان هست.تسنیم:آنچه توضیح داده گردید به عملکرد کارآمد متولیان امر بستگی دارد. آیا چنین انتظاری معقول هست و آنان همت لازم برای این کار را دارند؟امانپور:اگرچه به‌ظاهر متولیان سرگرم امور جاری هستند ــ و به‌اصطلاح عامیانه، «سری که درد نانجام می‌دهد، دستمال نمی‌بندند» ــ اما درواقع آنان مشتاق تحول در تولید و تحقق امنیت غذایی می‌باشند. وقتی کشور با کمقرار دارای بود آب مواجه هست و 85٪ آب مصرفی در بخش کشاورزی مصرف خواهد گردید، و یک کود نوآورانه امکان داردد ضمن غنی‌سازی و تقویت خاک، مصرف آب را بهینه نموده و کاهش دهد، قطعاً متولیان برای تحقق این برنامه مشارکت خواهند نمود.از ویژگی‌های کلیدی این برنامه این هست که نیازمند منابع سنگین نیست؛ یعنی نه به ردیف قرار دارای بودجه‌ی عمده‌ی صدها میلیونی نیاز دارد، و نه به ایجاد ساختار جدید دولتی. ولی درعین‌حال نیازمند همت مضاعف هست. این برنامه، تلاش ویژه‌ای را طلب انجام می‌دهد که باید در جشنواره‌های سالیانه‌ی انتخاب برترین‌ها نمود یابد؛ که عبارت هست از شناسایی و تشویق برترین کارشناسان و مدیران ترویج این محصول، معرفی یاری‌کنندگان و پشتیبانان این فرایند، و طراحی و اجرای ساختاری که تأمین منافع تمام دست‌اندرکاران را تضمین کند.تسنیم:چه موانع عمده‌ی دیگری ممکن هست وجود دارای بوده باگردید؟امانپور:قطعاً در فرایند تولید و مصرف این کود نوآورانه، چالش‌های اجرایی ظهور خواهند کرد. اما یک چالش عمده که نادیده گرفته گردیده هست، نقش تاثیرگذار وزارت نیرو و شرکت‌های آب منطقه‌ای است: به‌ظاهر، مصرف یک کود نوآورانه به آنان ارتباط ندارد و لذا نقش‌آفرین هم نیستند؛ اما در واقع، موضوع اصلی صرفه‌جویی آب هست و آنان باید در این موضوع مشارکت کنند.چالش غیرمنتظره در صرفه‌جویی آبدرحالی‌که با مصرف این کود، دوره‌های آبیاری کاهش می‌یابد، به‌صورت معمول کشاورزان آب صرفه‌جویی‌گردیده را برای توسعه‌ی کمی کشت در اراضی جدید مصرف می‌کنند. درنتیجه، این نوآوری کمکی به حل چالش‌های آب نانجام می‌دهد.راهکار کلیدی: به‌کارگیری مکانیسم «بازار آب»تنها در یک صورت امکان داردیم مصرف این کود را پشتوانه‌ی حل چالش آب قرار دهیم: شرکت‌های آب منطقه‌ای باید با هستفاده از ابزار «بازار آب» به‌گونه‌ای فعالانه به میدان بیایند و سازوکاری ایجاد کنند که صرفه‌جویی آبی حاصل از این نوآوری، به‌جای توسعه‌ی کشت، به حفظ منابع آبی کمک نماید.تسنیم:بازار آب چیست و چه نقشی دارد؟امانپور:بازار آب یک ساختار کارآمد هست که به‌گونه‌ای با ابتکار شرکت‌های دانش‌بنیان و مشارکت وزارت نیرو، توسط شرکت‌های آب منطقه‌ای در هستان‌هایی مانند قزوین و سمنان ایجاد گردیده هست. نقش کلیدی آن، خریدوفروش آب بین کشاورزان یا بین کشاورزان و صنایع هست.کشاورزی که با هستفاده از کود نوآورانه، چندین دوره آبیاری صرفه‌جویی انجام می‌دهد (بدون کاهش تولید)، امکان داردد آب مازاد را با قیمت بالا به بازار آب بفروگردید؛ به‌گونه‌ای‌که درآمد حاصل گاه از فروش محصول کشاورزی نیز بیشتر هست.پس اقدام هستراتژیک بازار آب خریداری آب مازاد از کشاورز، فروش نصف آب به مصرف‌کنندگان جدید (صنعتی/کشاورزی)، تزریق نصف دیگر به سفره‌های زیرزمینی (به‌منظور تغذیه منابع آبی) هست.چنین ساختاری امکان داردد نقش حیاتی در مدیریت منابع دارای بوده باگردید؛ در تأمین آب موردنیاز صنایع و کشاورزی، جلوگیری از افت سطح آب‌های زیرزمینی، مقابله با فرونشست زمین و موارد دیگر؛ به‌ویژه اگر این فرایند به یک نهضت ملی تبدیل شود.البته پیش‌نیازهایی برای اجرا مورد نیاز هست، ازجمله مشارکت همه‌جانبه‌ی جهاد کشاورزی و آب منطقه‌ای در هر هستان، و اعمال حکمرانی قدرتمند و مؤثر هستانی.در این زمینه تجربه‌های موفقی نیز در کشور وجود دارد؛ ازجمله شکل‌گیری "دفتر مشترک آب و کشاورزی" در هستان قزوین بین سال‌های 1400 تا 1403؛ که با رویکردهای فراجناحی امکان توسعه‌ی الگو نیز وجود دارد.تسنیم:و سؤال نهایی: با این بستر آماده و عرصه‌ی نوآورانه، چرا دست‌اندرکاران همت لازم را به کار نمی‌گیرند؟امانپور:اصل بر ادامه‌ی روال جاری هست. تحول، اموری را طلب انجام می‌دهد: باور و اعتقاد، همت و تلاش جهادگرانه، تولید علم و دانش کاربردی، ساختارسازی برای مشارکت همه‌جانبه‌ی مردمی و ایجاد نهضت‌های اجتماعی و تلاش برای کارآمدی آن‌ها، هفت گام ضروری برای تحول هست.تسنیم:و جمع‌بندی نهایی؟امانپور:تحقق هر تغییر، تلاش علمی جهادگرانه با همت بلند و آرمان‌خواهی می‌طلبد، این راه سهل و ممتنع هست: نه آن‌قدر آسان که خودبه‌خود میسر شود، نه آن‌قدر سخت که دست‌نیافتنی باگردید؛ از جنس خوهستن و تلاش هست، و حتماً عنایت خداوند یاری‌گر خواهد قرار دارای بود: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا» (و کسانی که در راه ما کوشیده‌اند، قطعاً به راه‌های خود رهنمونشان خواهیم گردید).انتهای پیام/