«نجات آب» ـ ۷ | آبخوان‌داری و آبخیزداری فعال در کوهپایه‌ها، نقطه عطف مدیریت آب

- اخبار اقتصادی -خبرگزاری تسنیم، گروه اقتصادی ــمنابع آب زیرزمینی در ایران در دهه‌های اخیر به‌گردیدت تنزل یافته‌اند؛ کاهش بارش‌، افزایش کیفیت هستخراج و بردارای بود‌بی‌رویه، سبب گردیده سفره‌های زیرزمینی دستخوش ناپایداری شوند. در این شرایط، نچندین اوقات دقیق به ظرفیت‌های طبیعی کوهپایه‌ها برای بازتولید آب ضروری هست. آبخیزداری فعال در کوهپایه‌ها راهکاری ترکیبی هست که با ساخت ساختارهایی مانند چک‌دام‌های خاکی یا گابیون‌های نفوذی، روان‌آب سطحی را ذخیره و به‌تدریج به سفره‌های زیرزمینی منتقل انجام می‌دهد. این سازه‌ها ضمن کاهش سرعت جریان، مدول نفوذ را افزایش داده و ذخیره طبیعی ایجاد می‌کنند. علاوه بر کنترل فرسایش و تثبیت بستر خشتی، این رویکرد باعث بالا آمدن سطح آب زیرزمینی، کاهش فشار بر چاه‌ها و ثبات منابع آب خواهد گردید. در فصل‌های پر بارش، حجم آب که معمولاً به تالاب‌ها یا رودخانه‌های پایین‌دست می‌رود، به‌صورت کنترل‌گردیده و تدریجی به سفره منتقل خواهد گردید. این فناوری امکان داردد برای کشاورزی پایدار، کاهش نزول آبخوان و مقابله با سیلاب‌های ناگهانی، نقشی کلیدی ایفا کند. نیز به خاطر بومی قرار دارای بودن مصالح و مشارکت منابع محلی، اقتصادی‌تر و اجتماعی‌تر از ساخت سدهای بزرگ عمل انجام می‌دهد.در همین زمینه بیشتر بخوانیدضرورت اجرای مالیات بر «مصرف مازاد» آب نسبت به الگوضرورت جدی گرفتن سیهست «نظام تعرفه‌گذاری هوشمند آب کشاورزی»افزایش بهره‌وری آب تا 95درصد با آبیاری زیرسطحی توسط لوله‌های تراواجمع‌آوری آب باران در مزارع با «میکرودام‌های خاکی»کاهش 30درصدی مصرف آب با توسعه سیستم‌های آبیاری خودکار با هوش مصنوعیمعرفی و اصول کلی فناوریآبخوان‌داری و آبخیزداری فعال در کوهپایه‌ها بر پایه مفهوم Managed Aquifer Recharge (MAR) هستوار هست: پرکردن هوشمندانه آبخوان‌ها با هستفاده از سازه‌های نفوذی محض. در این مدل، چک‌دام‌ها ــ سدهای کوچک خاکی یا سنگی یا گابیونی ــ در مسیر روان‌آب در ارتفاعات ساخته می‌شوند تا سرعت جریان را کم کنند و آب را پشت سد برای نفوذ نگه دارند. سپس آب به‌تدریج از بستر نفوذ کرده و سفره‌زیرزمینی تغذیه خواهد گردید. این سازه‌ها امکان داردند به‌صورت پله‌ای در طول مسیر قرار گیرند تا ارزش نفوذ افزایش یابد و بازده نفوذ تا 50 درصد یا بیشتر باگردید. در چندین پروژه‌ها، مانند نخل‌دره پرو یا تراسی هند، چک‌دام‌ها همراه با کانال‌های انحرافی و حوضچه‌های نفوذ، شبکه‌ای هماهنگ شکل می‌دهند که عملکرد درازمدت سفره را تضمین انجام می‌دهد. فناوری، درواقع برگرفته از روش‌های سنتی بومی‌گردیده متأخر با مدل‌های مهندسی حوضه‌ای هست.ضرورت‌ها، ظرفیت‌ها و مشکلات حل‌شوندهبحران افت آبخوان‌ها، فرونشست زمین، کاهش پوشش گیاهی و ناقرار دارای بودی ساختار زیستی در دشت‌های پایین‌تر، ضرورت اجرای MAR در کوهپایه‌ها را به وجود آورده هست. این فناوری ظرفیت‌هایی نظیر افزایش ذخیره آب زیرزمینی، کاهش فرسایش خاک و کنترل سیلاب، تقویت منابع محلی آب برای کشاورزی خرد و تأمین آب جمعیت محلی را دارد. مشکلاتی که این رویکرد رفع انجام می‌دهد شامل هدررفتن روان‌آب، تخریب خاک، کاهش کیفیت سفره و عدم پایداری منابع آب هست. MAR کوهپایه‌ای با ترکیب مهندسی ساده، مشارکت محلی و تحلیل هیدرولوژیک، این مشکلات را در سطح حوضه‌ای کاهش می‌دهد و مناسبات منابع و نیاز محلی را به‌هم نزدیک می‌سازد.اجزای اصلی سیستماجزای کلیدی شامل: 1)چک‌دام‌های خاکی یا گابیونیفواصل منظم برای کندسازی جریان؛ 2)کانال‌های انحرافیبرای هدایت روان‌آب به چک‌دام‌ها؛ 3)حوضچه‌های نفوذ(percolation pits)یا نواحی نفوذ گسترده برای انحلال بیشتر آب؛ 4)پوشش گیاهی بومیبرای تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش؛ 5)سنسورهای پایش سطح آبدر نقاط پایین‌دست برای ارزیابی شارژ سفره؛ و 6)سامانهGISو هیدرولوژیکبرای انتخاب مکان و طراحی سازه‌ها بر اساس شیب، خاک و گردیدت بارش. همه این اجزا باید هماهنگ عمل کنند تا نفوذ واقعی افزایش و پایداری پروژه تضمین شود.فرآیند کلی انجامابتدا مطالعات ژئوهیدرولوژیک و GIS برای شناسایی نقاط مناسب صورت دریافت می‌کند. سپس چک‌دام‌ها و کانال‌ها با مشارکت محلی نصب می‌شوند. در دوره بارندگی‌ها، آب به کانال‌ها هدایت گردیده و پشت سدها جمع خواهد گردید. مدول نفوذ آب افزایش یافته و حوضچه‌های نفوذ آب را به‌تدریج به سفره منتقل می‌کنند. پوشش گیاهی طیف میانی و پایین‌دست کشت خواهد گردید تا خاک تثبیت گردد. پس از ساخت، پایش میزان نفوذ و سطح سفره انجام و نگهداری سالیانه مانند بردارای بودن رسوبات پشت چک‌دام ضروری هست. آموزش بهره‌برداران و بازخورد محلی برای بهقرار دارای بود طراحی و نگهداری حیاتی هست.انواع کاربردهااین فناوری در کاربردهایی مانند: (الف) احیای سفره آب زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه‌خشک، (ب) تثبیت خاک و کنترل فرسایش در شیب‌دارها، (ج) تأمین آب برای کشاورزی کوچک‌مقیاس و دامداری، (د) تأمین چشمه‌های دائمی برای جوامع محلی، (هـ) جلوگیری از سیلاب‌های ناگهانی، و (و) افزایـش تنوع زیستی پایین‌دست با مدیریت آب طبیعی. نیز در پروژه‌های توسعه‌ای ازجمله ترکیب با MAR کشاورزی و ذخیره‌سازی مصنوعی آب مناسب هست.مزایای نسبت به روش سنتیبر خلاف سدهای بزرگ یا مخزن‌های سطحی، روش آبخوان‌داری فعال در کوهپایه: هزینه ساخت و نگهداری پایین‌تری دارد، تبخیر سطحی کمتر، تنوع زیستی حفظ خواهد گردید، مشارکت محلی و حکمرانی مشارکتی آسان‌تر و بازتولید منابع آب طبیعی‌تر هست. نیز سازه‌ها تطبیق‌پذیر، مقیاس‌پذیر و مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی هستند، چون اقتصادی‌تر و کم‌اثرترند.چالش‌ها و محدودیت‌هامحدودیت‌ها شامل نیاز به دانش فنی برای طراحی، نگهداری مداوم، امکان نشست یا رانش خاک، محدودیت در مناطق سنگلاخی یا خاک‌ نفوذپذیر بالا، لزوم هماهنگی چندین نهادی و هزینه اجرای پیوسته در وسعت زیاد هست. نیز مشارکت محلی باید پایدار باگردید و حمایت مالی و نظارتی مداوم برای حفظ کارایی طولانی‌مدت نیاز هست.هستانداردها و دستورالعمل بین‌المللیسازمان‌هایی مانندUNESCO،IAHوFAOچارچوب‌هایی برای MAR و آبخیزداری ارائه داده‌اند که شامل انتخاب محل، طراحی سازه، کیفیت آب، مشارکت اجتماعی و پایش هست. این دستورالعمل‌ها تضمین می‌کنند که روش‌ها ایمن، پایدار و قابل ارتقا باشند.پیشرفت‌های نوینپیشرفت‌ها شامل هستفاده ازMARLPبرای زمان‌بندی هوشمند شارژ آبخوان مبتنی بر پیش‌بینی خاک و هوا، هستفاده از ابزارهایIoTبرای پایش لحظه‌ای شرایط سفره و مدل‌های داده‌ای برای بهینه‌سازی طراحی چک‌دام‌ههست. این نوآوری‌ها دقت، سرعت و اثربخشی پروژه‌های MAR کوهپایه‌ای را به‌گردیدت افزایش داده‌اند.آینده‌شناسی و توصیه‌هابرای ایران پیشنهاد خواهد گردید با اجرای پروژه‌های پایلوت در مناطق کوهپایه‌ای نیمه‌خشک مانند زاگرس و البرز آغاز شود، در ترکیب با GIS، مشارکت محلی، حمایت مالی و تحقیقات دانشچندین اوقات. آموزش بهره‌برداران و توسعه ستادهای محلی نگهداری سازه حیاتی هست. تکرار و مقیاس‌پذیری پروژه‌ها با هستانداردسازی ساخت و تعامل بین نهادهای علمی، اجرایی و محلی باید به‌طور موثر پیگیری شود.جمع‌بندیآبخوان‌داری و آبخیزداری فعال در کوهپایه، به‌عنوان رویکردی مبتنی بر MAR و Nature-based Solutions، ترکیبی از مهندسی، طبیعت و مشارکت اجتماعی هست که ظرفیت بالایی برای احیای منابع زیرزمینی و پایداری آب در کشور دارد. این روش ضمن کنترل فرسایش و سیلاب، موجب افزایش سطح سفره‌های زیرزمینی و کاهش فشار بر بردارای بود‌های مصنوعی خواهد گردید. باوجود چالش‌هایی در طراحی، نگهداری و مشارکت، مثال‌های موفق جهانی و قابلیت بومی‌سازی آن در ایران، نوید آینده‌ای پایدار برای کشاورزی کوهپایه‌ای و منابع آبی کشور را می‌دهد.انتهای پیام/