دریاچه‌ای که دیگر نیست

حالا تنها لكه‌اي شور و خاكستري ديده مي‌شود از آن بالا؛ از شيشه هواپيمايي كه روزي بر فراز شمال غربي ايران، درخشش سبزرنگي را به چشم مي‌ديديد، وقتي خلبان از بلندگو اعلام مي‌كرد كه بر فراز آسمان ايران هستيم، ما هم با انگشت به بغل‌دستي‌مان كه نزديك پنجره نقرار دارای بود، آن پهنه سبزرنگ را نشان مي‌داديم و به خود مي‌باليديم كه ببينيد چه تلالويي دارد؛ از آن نگين سبز رنگ حالا تنها شوري بي‌رمق آبش مانده و سرخي كم‌جاني كه هنوز از آن بالاها پيدهست. مردم آن پايين كه در كنار درياچه اروميه يا روستاهاي اطراف آن زيست مي‌كنند، تنها از شوربختي خود و درياچه كم‌جاني كه باقي مانده هست، مي‌گويند و به چشم خود، اين شوري گسترده را مي‌بينند و اگر پيرترها به ياد دارای بوده باشند، براي جوان‌ها از درياچه‌اي مي‌گويند كه روزگاري چون زمردي سبزفام مي‌درخشيد.عادت كرده‌ايم انگار كه براي هر اتفاقي بگوييم؛ قديم‌ترها بهتر قرار دارای بود و به همان تصور خيالي‌مان، آنقدر جامه‌اي بدقواره بپوشانيم و از تنش به در كنيم تا شايد در نهايت اندازه واقعيت شود. بلايي كه سر تالاب‌هاي سرزمين‌مان آورديم هم شبيه همين دوخت و دوز خياط خيالمان هست كه در كنج پستويي نشسته هست و اميدهاي واهي، روياهاي از دست رفته را مي‌بافد. اينكه انتظار معجزه از آسمان داريم كه سال‌ههست كم بارش گردیده هست، در حالي كه آب‌هاي زيرزميني را صرف كشت‌هاي گسترده‌اي كرديم كه هيچ كنترلي برآن نقرار دارای بود و نيست.درياچه اروميه كه بيش از دو دهه از روند خشك گردیدنش مي‌گذرد، با وجود تشكيل ستاد احيا و همه اقداماتي كه صورت گرفت نيز زنده نگردید و با روند خشك گردیدن آن، به گونه‌اي پيش مي‌رود كه به بیان کرده «سروش طالبي‌اسكندري»، پژوهشگر آب، تنها مي‌توانيم تبديل گردیدن درياچه به درياچه‌اي فصلي را شاهد باشيم. كشاورزي بي‌رويه، حفر چاه‌هاي غيرمجاز، بردارای بود‌هاي بيش از حد آب از منابع ورودي، سدسازي‌هاي ايران و تركيه، در كنار كاهش ميزان بارش، بزرگ‌ترين درياچه آب شور در خاورميانه را مدام كوچك‌تر از قبل كرد. به‌ طوري كه ديگر به رونق گذشته خود باز نخواهد گشت.حالا مديرعامل شركت آب منطقه‌اي آذربايجان غربي هم سطح تراز درياچه را 55 سانتي‌متر كمتر به نسبت سال گذشته اعلام كرده هست. با اين حال در شرايطي برخي ادعاي نجات درياچه را مطرح مي‌كنند كه به بیان کرده يك پژوهشگر آب، همه اقداماتي كه مطرح مي‌شود، تنها راه‌حلي موضعي هست و اميدي به بازگشت آن درياچه وسيع و پرآب قبلي وجود ندارد. نمي‌توان از اقدامات موضعي كه باقي مانده هست، آن هم اگر اجرايي شوند، انتظار زندگي بازيافته‌اي را براي اين زيست‌بوم دارای بود كه بخش‌هاي بسياري از آن در آستانه ناقرار دارای بودي كامل هست.دسترسي ساده كشاورزان به آب درياچه، به خصوص در قسمت جنوبي آن، از مهم‌ترين عوامل كم گردیدن آب درياچه قرار دارای بوده هست. دولت‌ها هم تا امروز توانايي و اقتدار لازم براي جلوگيري از اين اقدام را يا ندارای بودند يا ضرورتش را تشخيص ندادند.به چهل سال قبل خود بازنمي‌گرددسروش طالبي‌اسكندري، پژوهشگر آب، با بيان اينكه درياچه ديگر شبيه چهل سال قبل خود نمي‌شود، به «اعتماد» بیان کرد: «با وجود همه آنچه بر درياچه اروميه تا به امروز گذشته، اين تخيل هست اگر تصور كنيم كه مي‌شود آن را شبيه گذشته كرد و اميد واهي رسيدن به آن را دارای بود.»تصور يك درياچه فصلي را طالبي‌اسكندري اين‌گونه توصيف مي‌كند: بايد وضعيت جديد درياچه را بپذيريم و قبول كنيم كه با يك درياچه فصلي مواجه هستيم. درياچه‌اي كه اواخر بهار، بخش نسبتا زيادي از آن آبگيري و تا اوايل پاييز تقريبا بيشتر حجم آن خشك مي‌شود.اين پژوهشگر آب اما درباره افرادي كه راهكار مي‌دهند و انتظار گسترده گردیدن درياچه اروميه را به همان شكلي كه در گذشته قرار دارای بود دارند نيز بیان کرد: «نظر به همه اقداماتي كه در دو دهه گذشته انجام داديم، اين انتظار درستي نيست و من فكر نمي‌كنم كه حتي به راهكاري هم در موردش رسيده باشيم.»راه‌حل در دست كسي نيستحالا عيسي كلانتري، دبير پيشين احياي درياچه اروميه نيز در گفتگويي بيان كرده هست كه درياچه را خشكاندند و اين اتفاق بر اثر بي‌توجهي دو دولت اخير رخ داده و دليل آن نيز ندادن حقابه درياچه قرار دارای بوده هست. اما سروش طالبي‌اسكندري در اين باره مي‌گويد: «آقاي كلانتري طوري صحبت مي‌كند كه درياچه را خشكاندند و نااهلان را بالاي سردرياچه گذاشتند كه گويا راه‌حل در دستان ايشان قرار دارای بوده هست. درحالي كه اين يك توهم و دروغ هست و اولين كسي هم كه مي‌داند اين حرف، حرف درستي نيست خود آقاي كلانتري هست.»اين پژوهشگر آب درباره اقدامات ستاد احياي درياچه اروميه نيز بیان کرد: اصلي‌ترين ابتكار ستاد احياي درياچه اروميه و كارگروه ملي نجات درياچه اروميه، باز و بسته كردن سد قرار دارای بود و اينكه با چه دبي و در چه زماني آب از سد رها شود كه به درياچه برسد يا اينكه چه محدوديت‌هايي براي رهاسازي آب براي كشاورزان در نظر گرفته شود، به اضافه طرح انتقال آب، عمدتا هم از خارج حوضه يا تصفيه پساب‌هاي داخل حوضه. اين اقدامات بسيار موضعي و كوچك هست، نسبت به اينكه انتظار دارای بوده باشيم، درياچه غيرفصلي دارای بوده باشيم.دسترسي سهل‌الوصول كشاورزان به آب درياچهاقتصاد آب‌محور ايران، نه تنها درياچه اروميه، بسياري از تالاب‌هاي بزرگ ايران را هم در دهه‌هاي اخير با چالش كم آبي مواجه كرد. سروش طالبي‌اسكندري مي‌گويد كه چه شيوه‌اي براي توسعه در كشور و در بخش درياچه اروميه داريم كه مي‌تواند با اتكاي كمتر به آب اين توسعه را محقق كند؟او معتقد هست كه در بخش‌هاي وسيعي از حوضه درياچه اروميه به ويژه در جنوب درياچه، دسترسي به آب خيلي دسترسي سهل‌الوصولي هست. يعني يك كشاورز در مياندوآب، مهاباد، نقده، بوكان، سقز، به راحتي مي‌تواند به آب دسترسي دارای بوده باگردید. شما ممكن هست رهاسازي از سد را تغييراتي دهيد كه آب از كانال كمتر به دست كشاورز برسد، ولي كشاورز مي‌تواند از رودخانه و مهم‌تر از چاهش پمپ كند. كنترل كردن دسترسي آب كشاورز، به خصوص در جنوب درياچه اروميه موضوع سختي هست كه دولت نيز به نظر مي‌رسد براي اينكه چنين اقتداري را اعمال كند، ضعيف هست.ما تئوري‌اي هم نداريم كه اين كنترل به چه شكلي صورت بگيرد تا آب در كشاورزي كمتر مصرف شود و به درياچه برسد. بحث درباره تغيير بسيار بزرگ و پرهزينه‌اي هست. يعني كشاورزي كه اكنون ميلياردها مترمكعب مثلا 4تا5 ميليارد مترمكعب آب مصرف مي‌كند، قرار هست كه مثلا حتي اگر نيمي از آب به درياچه اروميه برسد، يعني سطح كشاورزي و درآمد حاصل از آن بايد بسيار كاهش پيدا كند. مشاغل مرتبط با كشاروزي بايد كم شود و اين بسيار پرهزينه هست. نه تنها در ايران كه در هيچ جاي جهان هم بعيد مي‌دانم راه‌حل دسترس‌پذيري براي حل اينچنين مساله بزرگي وجود دارای بوده باگردید. ما تا وقتي نتوانيم راه‌حلي براي كنترل و مديريت دسترسي به آب و كاهش مصرف آب دارای بوده باشيم، صحبت كردن از اينكه درياچه را خشكاندند و انگار فرد خاصي راه‌حلي دارای بوده هست، فريبكاري بيش نيست. بايد قبول كنيم كه در شرايط امروز، درياچه فصلي هست و تمام گردید و رفت. ولي اگر ادعايي غير از اين داريم، بايد برايش تئوري دارای بوده باشيم و ما نداريم.دلخوش به اقدامات موضعيستاد احياي درياچه اروميه كه از سال 89 ايجاد گردید، با تشكيل يك كميته راهبردي و بيش از صدها كارشناس متاسفانه نتوانست آنقدر موفق عمل كند و برنامه هدفمند مشخصي را دنبال كند و همواره مورد انتقاد پژوهشگران قرار گرفته هست. سروش طالبي‌اسكندري درباره اقدامات ستاد بیان کرد: ستاد احياي درياچه اروميه در اين سال‌ها، اقداماتي را بسيار موضعي پيش برده و خودش را به آنها دلخوش كرده هست.مهم‌تر اينكه ادعا كرده هست با اين اقدامات موضعي من درياچه را تا سال فلان مي‌رسانم به يك تراز اكولوژيك، در حالي كه اين اشتباه هست. اصلا اين امكان ندارد. با وجود گستردگي سطح كشت و ميزان مصرفي آبي كه در كشاورزي اين منطقه رخ مي‌دهد، چنين ادعايي توهم و ستاد احيا موفق نقرار دارای بوده هست.اين ناتواني به اين معنا نيست كه مشخصا مي‌گردید مثلا اين 4 اقدام را انجام داد و اينها ندادند. ما برايش راهكاي نداريم. چالش‌هاي بسياري اين ميان وجود دارد. درباره مواردي صحبت مي‌كنيم كه بهره‌بردارهاي محلي در يك جايگاه خرد معيني، قدرت بسياري براي دسترسي به آب دارند. ما از مركز كنترل كردن اين افراد برايمان دسترس‌ناپذير هست. يعني من با 50 هزار نفر كشاورز نمي‌توانم طرف شوم كه مثلا آنها را كنترل كنم و بگويم اين را بكاريد و كمتر آب دهيد و... .او با تكيه بر پژوهش ميداني كه در منطقه انجام داده هست، افزود: اصلا اينكه صحبت من به گوش آن كشاورز رسيده باگردید، خودش جاي سوال دارد. يعني در مياندوآب وقتي مي‌پرسيدم كه براي درياچه اروميه چه كارهايي انجام گردیده و درياچه چطور خشك گردیده هست، مي‌ديدم كه مطلقا چيزي به گوش آنها نرسيده كه اقدامات و كارها چيست. اين زماني قرار دارای بود كه 7 تا 8 سال از عمر ستاد احياي درياچه اروميه گذشته قرار دارای بود.مثلا مي‌بیان کردند كه يك اقداماتي انجام مي‌دهند كه آب بياورند از زاب يا ارس كه درياچه احيا شود. اينكه كاهش مصرف در كشاورزي بايد اتفاق بيفتد، اصلا لمس نگردیده قرار دارای بود. اين آحاد كشاورز مصرف‌كننده آب، براي دولتي از مركز دسترس‌ناپذير هست. اينكه ما با چهار تا مصوبه و جلسه تصور كنيم كه بیان کرديم 40درصد كاهش مصرف اتفاق مي‌افتد و اتفاق افتاد، توهم هست. آن هم در منطقه‌اي كه دسترسي به آب بسيار سهل‌الوصول هست و شما نهايتا بتوانيد كانال را مديريت كنيد. روي آب چاه كه نمي‌توانيد نظارت ويژه‌اي دارای بوده باشيد. روي بردارای بود‌هاي غيررسمي از منابع ديگر آب‌هاي سطحي كه نمي‌توانيد كنترل و اراده‌اي دارای بوده باشيد. براي همين اگر ما تخيل‌مان رساندن درياچه به يك تراز اكولوژيك يا يك پهنه نسبتا وسيع آب دارد، نه اقدامات ستاد احيا بي‌ربط قرار دارای بوده هست و اين قابل دستيابي نيست./ اعتماد