«نجات آب» ــ ۲۳| محدودسازی کشت محصولات پرمصرف در فلات مرکزی

- اخبار اقتصادی -خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــسهم غالب بردارای بود آب کشور در بخش کشاورزی هست و گردیدت بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، با فرونشست زمین و کاهش ذخایر آبخوان‌ها خود را نشان می‌دهد. در چنین وضعی، ادامهٔ کشت محصولات پرآب‌بر (نظیر برنج در خارج از هستان‌های شمالی و بخشی از محصولات جالیزی) در حوضه‌های بحرانی، هزینه‌های پنهان و آشکار بالایی ــ از خسارت زیرساختی ناشی از فرونشست تا افت کیفیت آب و کاهش تاب‌آوری معیشت روستایی ــ بر جامعه تحمیل انجام می‌دهد. سیهست «محدودسازی مکانیِ کشت پرآب‌بر» بر این مبنا شکل دریافت می‌کند که کشت‌های آب‌بر باید به نواحی دارای مزیت هیدرولوژیک (آب‌سبزِ بیشتر، تغذیهٔ طبیعی آبخوان) منتقل و در دشت‌های بحرانی کنترل شوند. این گزاره، اگر با ابزارهای اقتصادی، حقوقی و حمایتی همراه شود، امکان داردد از مصوبهٔ روی کاغذ به تغییر واقعی در مزرعه تبدیل شود. در ادامه، همین منطق به‌صورت مرحله‌به‌مرحله باز خواهد گردید تا ضرورت، چالش‌ها، روش اجرا و آثار اقتصادی-اجتماعی آن روشن گردد.بیشتر بخوانید«نجات آب» ــ 19 | هستفاده بهینه از سیلاب‌های فصلی«نجات آب» ــ 20 | بازیافت آب گلخانه‌ای، در خدمت بهره‌وری آبضرورت و اهمیتتصویر کلان آب ایران نشان می‌دهد، بردارای بود آبیِ کشاورزی در کشور به‌طور سنتی بسیار بالهست و محدودیت منابع سطحی، فشار را به آبخوان‌ها منتقل کرده هست. مطالعات سنجش‌ازدور و تحلیل‌های ژئودینامیکی اخیر نشان می‌دهد نرخ‌های قابل‌توجهی از فرونشست در دشت‌های ایران رخ می‌دهد و نقش آبیاری در فشار بر آبخوان‌ها تعیین‌کننده هست. از جهات دیگر، سیهست‌های ملی نیز با تشکیل «کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی» از سال 1396 و تصویب مصوباتی مانند محدودسازی کشت برنج خارج از گیلان و مازندران، جهت کلی «کشت در جای درست» را ترسیم کرده‌اند.در منطق بهره‌وری آب، اثر آبیِ جهانیِ چندین محصولات پرمصرف (مانند برنج) بالا گزارش گردیده و بخش قابل‌توجهی از آن به آبیاری وابسته هست؛ بنابراین هستقرار کشت برنج در نواحی پر بارش با آب‌سبزِ فراوان و نه در حوضه‌های متکی به آب زیرزمینی، از منظر علمی و سیهستی منطقی هست.چالش‌هانخست، چندینپارگی نهادی میان متولیان کشاورزی، آب، انرژی و تجارت باعث خواهد گردید سیگنال‌های سیهستی ناهم‌سو به کشاورز برسد؛ نمونه‌وار، اعمال محدودیت کشت در سال‌هایی و تعلیق یا تسهیل آن در سال‌های پربارش گزارش گردیده هست. دوم، کمقرار دارای بود دادهٔ میدانی و حسابداری آب در سطح مزرعه و نقرار دارای بود سامانهٔ یکپارچهٔ پایش بردارای بود چاه‌ها، ارزیابی دقیقِ اثر سیهست را دشوار انجام می‌دهد. سوم، ملاحظات عدالت و معیشت هست: تغییر الگوی کشت بدون حمایت‌های جبرانی (یارانهٔ تغییر فناوری آبیاری، تضمین خرید محصول جایگزین، بیمهٔ درآمد) امکان داردد فشار کوتاه‌مدت ایجاد کند. چهارم، پیوند تجارت و آب: زمانی‌که صادرات چندین محصولات پرمصرف در کوتاه‌مدت سودآور خواهد گردید، خروج آب مجازی از دشت‌های بحرانی تگردیدید می‌گردد، درحالی‌که هزینهٔ بیرونیِ افت آبخوان و فرونشست بر دوش جامعه می‌افتد. این چالش‌ها باید در طراحی سیهست دیده شود تا محدودسازی از «تصمیم روی کاغذ» فراتر رود.اثر راهکارِ محدودسازی در رفع چالش‌هاتجربهٔ مصوبهٔ محدودسازی کشت برنج خارج از شمال و شکل‌گیری برنامه‌های هستانیِ سازگاری با کم‌آبی نشان داد که «قاعدهٔ روشن + ابزار اجرایی + پایش» امکان داردد از پس بخشی از چالش‌ها برآید. محدودسازی مکانی—اگر همراه با قیمت‌گذاری پلکانی آب، مشروط‌سازی حمایت‌ها به عملکرد آبیِ مزرعه، و سازوکار صادراتِ هم‌سو با وضعیت آب هر حوضه باگردید—امکان داردد هم‌زمان بردارای بود آب زیرزمینی را بکاهد، ریسک فرونشست را محدود کند و سیگنال بازار نهاده/محصول را با واقعیات هیدرولوژیک هم‌جهت سازد. ادبیات ردپای آبی و آب مجازی نیز پشتوانهٔ فنیِ این رویکرد هست: وقتی یک محصول در یک دشت، ردپای آبیِ فراتر از بنچ‌مارک دارد، یا باید فناوری کشت ارتقا یابد یا سطح کشت محدود شود. به علاوه، اتصال یارانه‌ها و تسهیلات به «کنتور حجمی هوشمند» و «ثبت برخط بردارای بود» باعث خواهد گردید اجرای محدودیت‌ها قابلیت پایش و ضمانت اجرایی پیدا کند. پی‌آمد مثبت دیگر، شفاف‌سازی عمومی هست: گزارش فصلی صرفه‌جویی محقق‌گردیده، اعتماد ذی‌نفعان را افزایش می‌دهد.روش انجام راهکاردر امتداد آثار، اکنون باید «چگونگی» را روشن کنیم:الف) تعیین دامنه و خط‌مبنا.نقشهٔ دشت‌های بحرانیِ فلات مرکزی براساس افت آبخوان، فرونشست و نسبت بردارای بود به تغذیه تدوین و سطح زیرکشت محصولات پرمصرف و الگوی آبیاری ثبت شود.ب) قاعدهٔ مکانی و زمانی.قواعدی مانند « کشت برنج فقط در گیلان و مازندران» یا «سقف‌گذاری محصولات جالیزی در دشت‌های بحرانی» به‌صورت قاعدهٔ سراسری ابلاغ، و بازهٔ گذار سه تا پنج‌ساله برای تطبیق در نظر گرفته شود.ج) ابزارهای اقتصادی.قیمت‌گذاری پلکانی آب آبیاری، پیوند یارانهٔ برق پمپاژ و نهاده‌ها به رعایت سهمیهٔ آب کنتوردار، و اعمال عوارض صادراتی بر محصولات پرمصرفِ تولیدگردیده در دشت‌های بحرانی.د) گزینه‌های جایگزین.معرفی کشت‌های کم‌آب‌برِ پربازده اقتصادی (غلات بهارهٔ کوتاه‌دوره، حبوبات، ارزن/سورگوم، زعفران و توسعهٔ گلخانه)، همراه با تضمین خرید و آموزش.ه) پایش و ضمانت اجرا.نصب کنتورهای حجمی هوشمند بر چاه‌ها، قرائت برخط، و پیوند خدمات عمومی به ثبت و رعایت سهمیه؛ هستفاده از سنجش‌ازدور برای پایش سطح زیرکشت.و) ارتباطات و ترویج.تولید محتوای آموزشی، مزرعهٔ نمایشی، و گزارش عمومیِ پیشرفت. نتیجهٔ مطلوب زمانی حاصل خواهد گردید که کشاورز مزیت اقتصادیِ تغییر را لمس کند.تأثیرات اقتصادیپس از «روش»، سؤال اقتصادی مطرح خواهد گردید: تراز هزینه-فایدهٔ اجتماعی چیست؟ در کوتاه‌مدت، محدودسازی امکان داردد درآمد چندین کشاورزان را کاهش دهد؛ بنابراین طراحی «بستهٔ گذار عادلانه» شامل یارانهٔ تغییر فناوری، بیمهٔ درآمد، و قراردادهای کشت جایگزین ضروری هست. در میان‌مدت، کاهش هزینه‌های بیرونی—از فرونشست و آسیب زیرساخت تا افت کیفیت آب و افزایش هزینهٔ پمپاژ—سود اجتماعی قابل‌توجهی ایجاد انجام می‌دهد. از منظر بهره‌وری اقتصادیِ آب، تبدیل هر مترمکعب آب به ارزش افزودهٔ بیشتر، معیار تصمیم هست؛ ادبیات بین‌المللی و تجربهٔ ایران نشان می‌دهد ابزارهای قیمتی و غیرقیمتیِ درست‌طراحی‌گردیده (قیمت آب، محدودیت مکانی، مشوق‌های عملکرد آبی) امکان داردد الگوی کشت را به سود محصولات با بهره‌وری اقتصادی-آبی بالاتر تغییر دهد. در تراز ملی، اتکا به هستان‌های شمالی برای تأمین بخشی از برنج (آب‌سبز بیشتر) و واردات مدیریت‌گردیده، فشار بر آبخوان‌های مرکزی را می‌کاهد و ریسک‌های آتی را کاهش می‌دهد.مبانی علمی: ردپای آبی و آب مجازیپیوند این مباحث با علمِ آب روشن هست. برآورد جهانیِ ردپای آبیِ برنج حدود 1325 مترمکعب به‌ازای هر تن گزارش گردیده و سهم «آبیاری» در بسیاری از نظام‌ها بالهست؛ ازاین‌رو انتقال کشت به نواحی با بارندگی مؤثر منطقی هست. برای محصولات جالیزی، مطالعات در ایران نشان داده‌اند که ردپای آبی و آب مجازیِ صادراتی در چندین هستان‌ها قابل‌توجه هست و سیهست تجارت باید با وضعیت آب هر حوضه هم‌سو باگردید. مفهوم آب مجازی ــ به‌عنوان آب نهفته در کالا که با تجارت جابه‌جا خواهد گردید ــ ابزاری تحلیلی برای طراحی سیهست محدودسازی و تنظیم صادرات/واردات هست؛ گزارش‌های کلاسیک این حوزه چارچوب محاسبه و تفسیر را ارائه کرده‌اند. نیز «بنچ‌مارک‌های ردپای آبی» امکان می‌دهد که هر دشت و هر محصول با آستانه‌های مرجع سنجیده گردیده و دربارهٔ محدودسازی یا ارتقای فناوری تصمیم‌گیری شود.سازوکارهای حقوقی و نهادیاین مبانی علمی، در سطح حاکمیت به سازوکار حقوقی نیاز دارد. تشکیل کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی (ساکا) و مصوبات آن، چارچوب سیهست‌گذاری را فراهم کرده هست. در سطح اجرا، طرح «احیا و تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی» و دستورالعمل‌های نصب و بهره‌برداری از «کنتورهای حجمی هوشمند» بر چاه‌ها، ابزار ضمانت‌بخشِ محدودسازی هست؛ ارائهٔ بسیاری از خدمات عمومی و یارانه‌ها باید به نصب و عملکرد این کنتورها گره بخورد. به علاوه، مصوبهٔ ممنوعیت کشت برنج در خارج از گیلان و مازندران—با اصلاحات بعدی—نمونه‌ای از «قاعدهٔ مکانیِ روشن» هست که باید با برنامهٔ گذارِ هستانی، پیگیری حقوقی و پایش سنجش‌ازدور تکمیل شود. تجربه نیز نشان داده هست که هرگاه بارندگی بالاتر رفته، چندین محدودیت‌ها به‌طور موقت تعلیق گردیده‌اند؛ این نوسان، ضرورت «قاعدهٔ پایدار» و «شفافیت داده» را گوشزد انجام می‌دهد. همگرایی نهادیِ کشاورزی، آب، انرژی و تجارت در سطح هستان (شورای حفاظت منابع آب/کارگروه هستانی ساکا) شرط اجرای مؤثر هست.عدالت، معیشت و حمایت از کشاورزسیهست محدودسازی بدون توجه به معیشت، پایدار نمی‌ماند. پرداخت‌های مشروط به کاهش مصرف آب (Payment for Water Performance)، بیمهٔ درآمد در سال‌های نخستِ تغییر کشت، تضمین خرید محصولات جایگزین و آموزش فنی/بازاریابی، به «عدالتِ گذار» معنا می‌دهد. توسعهٔ گلخانه‌ها و سامانه‌های آبیاری قطره‌ای در دشت‌های بحرانی ــ به‌جای جالیزی باز ــ امکان داردد با همان آب، ارزش افزودهٔ بالاتری ایجاد کند، به‌شرط آن‌که تسهیلات سرمایه‌گذاری به «عملکرد آبیِ ثبت‌گردیده» متصل باگردید. هم‌زمان، سیهست تجارت باید از خروج آب مجازی از دشت‌های بحرانی جلوگیری کند و با اولویت‌دهی به واردات محصولات پرآب‌بر، ریسک فشار بر آبخوان‌ها را بکاهد. پیام‌رسانی عمومی و انتشار گزارش‌های فصلیِ صرفه‌جویی محقق‌گردیده، اعتمادسازی انجام می‌دهد؛ وقتی کشاورز ببیند که رعایت سهمیهٔ آب و تغییر کشت، به بهقرار دارای بود وضعیت چاه‌های محلی انجامیده، همکاری جایگزین تقابل خواهد گردید.فناوری‌ها و گزینه‌های جایگزینبرای موفقیت محدودسازی، سبدی از گزینه‌های جایگزین لازم هست: غلات کوتاه‌دورهٔ کم‌آب‌بر، حبوبات، ارزن/سورگوم، زعفران در نواحی مناسب، و باغ‌های با آبیاری موضعی و مدیریت تغذیهٔ هدفمند. توسعهٔ کشاورزی گلخانه‌ای، جمع‌آوری آب باران و چگالش، و هستفاده از مالچ زیست‌سازگار امکان داردد نیاز آبی را کاهش و بهره‌وری را افزایش دهد. پایش سنجش‌ازدور به شناسایی تغییرات سطح زیرکشت و اثربخشی سیهست کمک انجام می‌دهد و دادهٔ لازم برای «یارانهٔ مبتنی بر عملکرد آبی» را فراهم می‌آورد. در سطح ملی، هم‌سوسازی سیهست‌های حمایتی و تعرفه‌ای با وضعیت آب هر حوضه ضروری هست تا سیگنال بازار، الگوی کشت را به سمت محصولات کم‌آب‌بر هدایت کند. نهایتاً، نقش پژوهش و شبکهٔ آزمایشیِ مزرعه‌ای در بومی‌سازی فناوری‌ها کلیدی هست؛ بدون این حلقه، سیهست روی کاغذ می‌ماند.نقشه راهنقشهٔ راه اجرای این سیهست امکان داردد به این شکل باگردید:گام1: تشخیص مکانی.دشت‌های بحرانیِ فلات مرکزی براساس افت آبخوان/فرونشست طبقه‌بندی و برای هر طبقه، سطح مجاز یا ممنوعیت کشت پرمصرف تعیین شود.گام2: قاعدهٔ روشن و پایدار.«برنج فقط در شمال» و «سقف‌گذاری جالیزی ‌باز در دشت‌های بحرانی» با زمان‌بندی گذار و ابزارهای حمایتی اعلام گرددگام3: پیوند سیهست‌ها.قیمت‌گذاری پلکانی آب، اتصال یارانه‌ها و تسهیلات به کنتور هوشمند و عملکرد آبی، و تنظیم صادرات/واردات بر مبنای آب مجازی.گام4: پایش و شفافیت.سنجش‌ازدور، کنتورهای برخط، و انتشار گزارش‌های فصلیِ صرفه‌جویی و تغییر سطح زیرکشت.گام5: عدالتِ گذار.بستهٔ حمایتیِ هدفمند برای کشاورزان و توسعهٔ گزینه‌های جایگزین با تضمین خرید.جمع‌بندیمحدودسازی کشت محصولات پرمصرف در فلات مرکزی، نه رویکردی سلبی، بلکه راهبردی برای سازگاریِ هوشمندانه با محدودیت‌های هیدرولوژیک کشور هست. این سیهست وقتی با ابزارهای اقتصادی، حقوقی، فناورانه و حمایتی همراه شود، امکان داردد بردارای بود آب زیرزمینی را کاهش دهد، فرونشست را مهار کند، بهره‌وری اقتصادی-آبی را بالا ببرد و تاب‌آوری معیشت روستایی را تقویت نماید-----منابعی برای مطالعه بیشتر[1]FAO AQUASTAT.Country profile – Iran (Islamic Republic of).اطلاعات بیشتر:https://www.fao.org/aquastat/en/countries-and-basins/country-profiles/country/IRN/index.html[2]Haghshenas Haghighi, M., & Motagh, M.Uncovering the impacts of depleting aquifers: A remote sensing analysis of land subsidence in Iran. Science Advances, 2024.اطلاعات بیشتر:https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adk3039[3]Safdari, Z., et al.Estimation of Groundwater Depletion in Iran’s Catchments using Well Data. Water, 2022.اطلاعات بیشتر:https://www.mdpi.com/2073-4441/14/1/131[4]هیأت وزیران.تصویب‌نامه تشکیل کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی(1396/12/06).اطلاعات بیشتر:https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1049049[5]دولت جمهوری اسلامی ایران.ممنوعیت کشت برنج بر اساس الگوی کشت وزارت جهاد کشاورزی در خارج از هستان‌های گیلان و مازندران(1397/08/09) با اصلاحات بعدی.اطلاعات بیشتر:https://qavanin.ir/Law/TreeText/?IDS=17538453479342582542[6]خبرگزاری مهر.جزئیات مصوبات کارگروه سازگاری با کم‌آبی/ کشت برنج فقط در دو هستان(1397/06/07).اطلاعات بیشتر:https://www.mehrnews.com/news/4388398[7]Financial Tribune.Rice Cultivation to Be Restricted to 2 Northern Provinces(2018).اطلاعات بیشتر:https://financialtribune.com/articles/economy-domestic-economy/92840/rice-cultivation-to-be-restricted-to-2-northern-provinces[8]Mekonnen, M.M., & Hoekstra, A.Y.The green, blue and grey water footprint of crops and derived crop products.2011.اطلاعات بیشتر:https://www.waterfootprint.org/resources/Mekonnen-Hoekstra-2011-WaterFootprintCrops.pdf[9]Chapagain, A.K., & Hoekstra, A.Y.The blue, green and grey water footprint of rice.2011.اطلاعات بیشتر:https://ayhoekstra.nl/pubs/Chapagain-Hoekstra-2011.pdf[10]Qasemipour, E., et al.Virtual Water Trade and Water Footprint: A Case Study of South Khorasan Province, Iran. Water, 2019.اطلاعات بیشتر:https://www.mdpi.com/2073-4441/11/9/1755[11]Yousefi, H., et al.Prioritization in Exporting Agricultural Products Using Virtual Water Indicators (Watermelon & Melon in Iran). Environmental Sciences (Modares), 2019.اطلاعات بیشتر:https://ecopersia.modares.ac.ir/article-24-16733-en.html[12]OECD.Measuring progress in agricultural water management.2021.اطلاعات بیشتر:https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2021/06/measuring-progress-in-agricultural-water-management_b6543a2a/52b4db7e-en.pdf[13]OECD.Agricultural Policy Monitoring and Evaluation 2021.اطلاعات بیشتر:https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2021/06/agricultural-policy-monitoring-and-evaluation-2021_18dc9f5f/2d810e01-en.pdf[14]Karandish, F., et al.Physical versus virtual water transfers to overcome local water shortages in Iran. Ecological Engineering, 2021.اطلاعات بیشتر:https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0309170820303286[15]Fanack Water.Water Management in Iran(مرور حقوقی/مدیریتی).اطلاعات بیشتر:https://water.fanack.com/iran/water-management-in-iran/[16]FAO AQUASTAT.Water use ratios & methodology (global shares).اطلاعات بیشتر:https://www.fao.org/aquastat/en/overview/methodology/water-use/[17]GFZ German Research Centre for Geosciences.Iran’s groundwater crisis and subsidence come to a head(بیانیهٔ خبری دربارهٔ مطالعهٔ Sci. Adv.)، 2024.اطلاعات بیشتر:https://www.gfz.de/en/press/news/details/grundwasserkrise-und-bodenabsenkung-in-iran-spitzt-sich-zu[18]Donya-e-Eqtesad (den.ir).Restrictions on Rice Cultivation Lifted Amid High Rainfall، 2020.اطلاعات بیشتر:https://den.ir/articles/domestic-economy/103047/restrictions-on-rice-cultivation-lifted-amid-high-rainfall[19]کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی.گزارش برنامهٔ ملی سازگاری با کم‌آبی (1398–1400).اطلاعات بیشتر:https://iraniansss.com/wp-content/uploads/2021/09/کتاب-برنامه-ملی-سازگاری-با-کم-آبی-برای-انتشار-در-سایت-کارگروه-ملی-14000405-1_compressed-1.pdf[20]وزارت نیرو / طرح احیا و تعادل‌بخشی.دستورالعمل نصب و بهره‌برداری از کنتورهای هوشمند آب و برق بر چاه‌ها.اطلاعات بیشتر:https://hmrw.ir/uploaded_files/DCMS/wysiwyg/files/دستورالعمل%20ششم(2).pdf[21]ایرنا.تأکید بر ضرورت نصب کنتور حجمی هوشمند بر چاه‌های پروانه‌دار(1404/02/10).اطلاعات بیشتر:https://www.irna.ir/news/85818542[22]Khorsandi, M., et al.Water-related limits to growth for agriculture in Iran. Heliyon, 2023.اطلاعات بیشتر:https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S240584402303339X[23]The Guardian (TerraWatch).Cracks and sinkholes appear across Iran amid groundwater crisis، 2024 (مرور خبری بر یافته‌های Sci. Adv.).اطلاعات بیشتر:https://www.theguardian.com/science/2024/sep/25/terrawatch-sinkholes-iran-groundwater-depletion-crisis[24]Hoekstra, A.Y., & Hung, P.Q.Virtual water trade: A quantification of virtual water flows between nations.2002.اطلاعات بیشتر:https://www.waterfootprint.org/resources/Report11.pdf[25]FAO.World Food and Agriculture – Statistical Yearbook 2023.اطلاعات بیشتر:https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/6e04f2b4-82fc-4740-8cd5-9b66f5335239/contentانتهای پیام/