به گزارش پول و تجارت به نقل از اکوایران، هزینه‌های کلان دولت موتور توسعه عربستان شده، اما چندین مناطق می‌گویند پایتخت با رشد پرشتابش، منابع بقیه کشور را می‌بلعد.
وقتی عبدالرحمن کارش در یک کافه شیک در شهر ابها به پایان می‌رسد، اغلب سوار موتورسیکلتش خواهد گردید و به سوی هوای خنک‌تر کوهستان حرکت انجام می‌دهد.
بزرگراه‌هایی که از این شهر جنوبی عربستان - مرکز استان عسیر - به سمت ارتفاعات کشیده می‌شوند، رؤیای هر موتورسوار به شمار می‌آیند؛ جاده‌هایی پرپیچ‌وخم که تا بلندترین نقطه پادشاهی بالا می‌روند و مناظری خیره‌کننده از رشته‌کوه «سوده» را پیش روی مسافران می‌گذارند. صخره‌های آن با جنگل‌های انبوه درختان سرو کوهی پوشیده شده که محل زندگی دسته‌هایی از بابون‌هاست. فراتر از این کوه‌ها، روستای تاریخی «رجال ألمع» قرار دارد؛ سکونتگاهی ۹۰۰ ساله با خانه‌هایی سنگی به رنگ نان زنجبیلی.
اما در دو سال گذشته، چشم‌اندازهای کوهستان سوده با حصارهای فلزی بلندی که کیلومترها در امتداد بزرگراه کشیده شده‌اند، خدشه‌دار شده هست. عبدالرحمن بیان می‌کند: «آزاردهنده هست. مردم دوست دارند به قله‌ها بروند». با این حال، همین دلخوری با وعده طرحی بزرگ تسکین پیدا انجام می‌دهد: پروژه چندمیلیارددلاری گردشگری «سوده پیکس» که قرار هست سالانه دو میلیون بازدیدکننده جذب کند. عبدالرحمن بیان می‌کند: «ما منتظر افتتاح این پروژه‌ها هستیم، نه فقط برای جذب گردشگران، بلکه نیز برای آوردن سرمایه‌گذاری‌های دیگر».
شکاف شهرهای ثروتمند و مناطق محروم عربستان
مانند بسیاری از مناطق روستایی، عسیر برای دهه‌ها نتوانست توجه دولت مرکزی را جلب کند. اما امروز این استان - که بالاترین نرخ بیکاری در عربستان را دارد - بخشی کلیدی از برنامه‌های ولیعهد محمد بن سلمان برای توسعه گردشگری هست و به نوعی معیار سنجش اینکه آیا طرح‌های تحول او به مناطق کم‌فرصت و کم‌درآمد هم خواهد رسید یا نه.
اندرو لبر، پژوهشگر اندیشکده کارنگی، بیان می‌کند: «آنچه در عسیر می‌بینیم، آزمونی واقعی برای شعارهای دولت هست؛ اینکه همه مناطق کشور بنا بر مزیت نسبی خود بهره‌مند خواهند گردید. اما پرسش اینجاست: آیا این واقعیت دارد یا فقط حرف‌های پر زرق‌وبرق برای پوشاندن این حقیقت هست که همه فرصت‌ها در ریاض و نئوم متمرکز شده‌اند؟» از زمان آغاز «چشم‌انداز ۲۰۳۰» در سال ۲۰۱۶، بخش عمده سرمایه‌گذاری‌های عظیم کشور به پایتخت، مرکز سنتی قدرت خاندان سعودی، یا به ابرپروژه نئوم در شمال‌غرب اختصاص یافته هست.
هدف ولیعهد آن هست که ریاض را به یکی از «۱۰ اقتصاد برتر جهان» تبدیل کند. در سال‌های اخیر، این شهر با هجوم شرکت‌های خارجی و شهروندان سعودی جویای مشاغل پردرآمد، رونق بی‌سابقه‌ای گرفته هست.اما در حالی که پایتخت شاهد افتتاح رستوران‌های لوکس و سرگرمی‌های تازه هست، کارشناسان هشدار می‌دهند که احساس حاشیه‌نشینی و بی‌توجهی در دیگر مناطق در حال تشدید شدن هست.
صنم وکیل، مدیر بخش خاورمیانه اندیشکده چتم‌هاوس، بیان می‌کند: «در سایر نقاط کشور شور و هیجان کمتری وجود دارد و فرصت‌ها کمتر هست. این شرایط باعث شده چندین احساس کنند عقب مانده‌اند، این روند الان هم آغاز شده هست. اگر قرار هست چشم‌انداز ۲۰۳۰ واقعاً به تحول اقتصادی و اجتماعی پادشاهی منجر شود، نمی‌تواند بخش‌هایی از جمعیت را جا بگذارد؛ همه باید در این مسیر همراه شوند.»
چالش‌های متفاوت عربستان
عربستان تنها کشور خلیج فارس نیست که در تلاش هست اقتصاد خود را از نفت جدا کند، اما با مشکلاتی منحصربه‌فرد مواجه هست. این کشور با وسعت ۲.۱۵ میلیون کیلومتر مربع، جمعیتی بیش از مجموع امارات، کویت، قطر، عمان و بحرین دارد. به همین دلیل، منابع آن به نیازهای بیشتری اختصاص می‌یابد و باید با مسائلی مانند بیکاری، فقر و نابرابری دست‌وپنجه نرم کند؛ مسائلی که در کشورهای کوچک‌تر و ثروتمندتر حوزه خلیج فارس چندان جدی نیستند.
برای دهه‌ها، نظام سلطنتی خودکامه عربستان بر اساس یک سیستم رفاهی «از گهواره تا گور» عمل می‌کرد: مشاغل دولتی و یارانه‌های متعدد برای شهروندان سعودی بودند، در حالی که بیش از ۱۰ میلیون کارگر مهاجر مشاغل کم‌درآمد را برعهده داشتند. این وابستگی گسترده به دولت، اقتصاد را به نوسانات قیمت نفت گره زده قرار دارای بود.
اما هدف محمد بن سلمان کاهش این وابستگی، ایجاد صنایع جدید و انتقال اتکای شهروندان از دولت به بخش خصوصی هست. دولت اکنون از چندین موفقیت‌های چشمگیر سخن بیان می‌کند: شامل اصلاحات اجتماعی گسترده که ذهنیت جامعه را دگرگون کرده هست. نرخ مشارکت زنان در نیروی کار از حدود ۲۰ درصد در یک دهه گذشته به ۳۶ درصد در سه‌ماهه نخست ۲۰۲۵ رسیده هست؛ عاملی که نرخ بیکاری را تا سطحی تاریخی پایین آورده و درآمد خانوارها را افزایش داده هست. نیز بخش‌های تازه‌ای مانند سرگرمی و گردشگری هزاران شغل خصوصی ایجاد کرده و رشد غیرنفتی را تقویت کرده‌اند.
میانگین درآمد خانوار در استان‌های مختلف عربستان
شکاف عمیق میان ریاض و دیگر استان‌ها
با این حال، تفاوت‌ها همچنان چشمگیرند. طبق یک نظرسنجی دولتی در سال ۲۰۲۳، درآمد ماهانه یک خانوار در ریاض به طور متوسط ۲۶ هزار ریال (۶۹۳۳ دلار) بوده؛ بیش از دو برابر درآمد خانوار در استان کوچک «نجران» در شرق عسیر. بیکاری نیز همین الگو را دنبال انجام می‌دهد: نرخ بیکاری در پایتخت تقریباً نصف میانگین ملی هست.
مقام‌های سعودی می‌گویند نسبت به خطرات احتمالی این شکاف آگاه‌اند، اما تأکید دارند که طبیعی هست پایتخت مرکز فعالیت اقتصادی و اشتغال باشد. وزیر اقتصاد، فیصل الابراهیم، بیان می‌کند کشور «تفاوت جغرافیایی معناداری در سرمایه انسانی ندارد» و مشکل اصلی «رشد نامتوازن» هست. به گفته او، «اختلاف‌ها در دوران گذار طبیعی هست. مهم این هست که بفهمیم چه چیزی پشت آن هست: موقت هست یا الگوی عمیق‌تری وجود دارد؟»
با این حال، یک مشاور دولتی بیان می‌کند: «همه استانداران استان‌ها می‌پرسند چرا همه منافع به ریاض می‌رسد؟» حتی در جده، دومین شهر بزرگ عربستان و مرکز تجاری کشور نیز نسبت به انتقال نهادهایی چون بانک ملی سعودی و سازمان هواپیمایی کشوری به ریاض و صرف هزینه‌های هنگفت برای ابرپروژه‌ها انتقاد وجود دارد. یک ساکن جده بیان می‌کند: «به جای ساخت نئوم باید جاده‌های جده را تعمیر کنند. در بعضی مناطق هنوز شبکه فاضلاب و آب وجود ندارد.»
دولت دست‌کم ۲۰ میلیارد دلار برای پروژه‌های مختلف در جده اختصاص داده هست، شامل بازسازی شهر قدیم و توسعه مرکز شهر. اما این رقم در برابر بودجه‌های کلان ریاض و نئوم ناچیز ظاهراً. بسیاری از جوانان جده‌ای نیز در جست‌وجوی فرصت‌های شغلی بهتر به ریاض مهاجرت می‌کنند. یک کارشناس جوان بیان می‌کند: «اگر می‌خواهید عملکردی در سطح ملی داشته باشید و به اوج برسید، باید به ریاض بروید؛ فرصت‌ها همان‌جاست.»
سوده؛ محک جدی برای آینده چشم‌انداز ۲۰۳۰
تصاویر رایانه‌ای از پروژه «سوده پیکس» نشان می‌دهد که این منطقه قرار هست به مجموعه‌ای لوکس با مناظر کوهستانی خیره‌کننده، باغ‌های طراحی‌شده و استخرهای چشم‌نواز تبدیل شود. توسعه این منطقه آزمونی تعیین‌کننده هست برای اینکه آیا برنامه‌های ولیعهد می‌توانند به مناطق محروم‌تر و کم‌درآمد نیز سرریز کنند یا نه.
بیش از ۷۰ درصد جمعیت عربستان زیر ۳۵ سال هستند. بسیاری از جوانان سعودی از پویایی تازه ریاض هیجان‌زده‌اند و کسانی که به طرح‌های ولیعهد دل بسته‌اند، مایل‌اند حس کنند در این مسیر مشارکت دارند. به گفته یک جوان سعودی: «موضوع فقط جده نیست؛ مردم سراسر کشور می‌خواهند بخشی از چیزی بزرگ‌تر باشند.»
اما بسیاری دیگر، به‌ویژه از مناطق روستایی، تنها به خاطر ضرورت اقتصادی به ریاض مهاجرت می‌کنند. یک راننده ۳۰ ساله اوبر از منطقه «افلاج» - حدود ۳۰۰ کیلومتری جنوب پایتخت - بیان می‌کند: «همه دارند می‌روند. در منطقه ما کار خوب پیدا نمی‌شود». اما او پس از ورود به پایتخت دریافت که «همه‌چیز گران هست».
یک تحلیلگر سعودی هشدار می‌دهد که نگرانی اصلی، خود ریاض هست: «شاهد موج گسترده مهاجرت داخلی به ریاض هستیم که فشار زیادی بر مسکن وارد کرده هست. گویی این شهر کشوری متفاوت از بقیه شهرهاست؛ چه از نظر حجم معاملات و چه نرخ اجاره‌ها.» طی پنج سال گذشته حدود ۲۵۰ هزار سعودی به ریاض نقل مکان کرده‌اند. این مهاجرت، همراه با ورود خارجی‌ها، اجاره‌بها را بین ۳۰ تا ۴۰ درصد افزایش داده هست.
وزیر اقتصاد، فیصل الابراهیم، این پیامدها را «فرعی» می‌خواند و بیان می‌کند: «ما می‌خواهیم مردم به دنبال مشاغل ارزشمندتر در بخش خصوصی باشند، فارغ از اینکه کجا باشد. پیامدهای فرعی چیزی هست که بررسی می‌کنیم». اما تحلیلگر سعودی هشدار می‌دهد که خطر اصلی، رشد فقر شهری هست؛ چراکه بسیاری برای مشاغل کم‌درآمد به شهری گران می‌روند و همزمان قرارداد اجتماعی سنتی کشور در حال تغییر هست. یارانه‌های دولتی برق، آب و سوخت کاهش یافته، مالیات بر ارزش افزوده در سال ۲۰۱۸ اعمال گردید و در دوران کرونا سه برابر گردید. سن بازنشستگی از ۵۸ به ۶۵ سال افزایش یافت و برنامه‌هایی برای کوچک‌سازی بدنه متورم اداری در جریان هست.
دولت آمار رسمی فقر را منتشر نمی‌کند، اما گزارش «کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل برای آسیای غربی» که دو سال پیش منتشر گردید نشان داد با وجود کاهش قابل‌توجه فقر، هنوز از هر ۷ سعودی یک نفر تحت تأثیر آن قرار دارد؛ بر مبنای آستانه‌ای معادل ۵۳۹۴ ریال سعودی (1،440 دلار) برای هر خانوار در ماه.
مقام‌های سعودی به برنامه «حساب شهروندی» که در سال ۲۰۱۷ برای حمایت هدفمند از خانواده‌های کم‌درآمد آغاز گردید اشاره می‌کنند. اما کارشناسان می‌گویند اصلاحات رفاهی همچنان برای بسیاری شوک‌آور بوده هست. یک تحلیلگر سعودی توضیح می‌دهد: «برای نسل زد سخت هست که بفهمند دیگر مشاغل دولتی در مناطقشان فراوان نیست. شاید همین دلیل مهاجرت آن‌ها به ریاض برای کار در کافه‌ها یا فروشگاه‌ها باشد؛ چیزی که پنج سال پیش غیرقابل تصور قرار دارای بود.»
عسیر و امید به سرمایه‌گذاری‌های دولتی
در استان عسیر، زادگاه عبدالرحمن و ۲ میلیون نفر دیگر، همزمان با اصلاحات اجتماعی نشانه‌هایی از تغییر دیده خواهد گردید. زنان همچنان غالباً نقاب به چهره دارند، اما رانندگی می‌کنند و در کافه‌ها و مراکز خرید مدرن کنار مردان دیده می‌شوند. جوانان سعودی در این شهر به‌عنوان باریستا، گارسون یا راننده تاکسی کار می‌کنند و مردانی با شلوارک در خیابان‌های پوشیده از درختان «جاکاراندا» قدم می‌زنند؛ صحنه‌هایی که یک دهه پیش تابو محسوب می‌شدند.
با این حال، امید اصلی مقامات و مردم عسیر به پروژه‌های دولتی گره خورده هست؛ پروژه‌هایی که همگی متکی به صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF) هستند، صندوقی که ولیعهد محمد بن سلمان آن را موتور محرک برنامه‌های توسعه‌ای خود کرده هست. شاهزاده ترکی بن طلال، استاندار عسیر، بیان می‌کند: «دولت ۲۵ میلیارد ریال برای استان متعهد شده که ۲۰ میلیارد آن از محل صندوق سرمایه‌گذاری عمومی هست. حالا تلاش مشابهی هم باید از سوی بخش خصوصی انجام شود.»
مقام‌های استان می‌گویند عسیر بالاترین تمرکز پروژه‌های صندوق سرمایه‌گذاری عمومی در خارج از ریاض را دارد: سه پروژه بزرگ و یک شرکت سرمایه‌گذاری تحت حمایت صندوق. در ابها دو پروژه عظیم در دست اجراست؛ یک مجتمع بزرگ سرگرمی و یک پروژه گسترده مسکونی، تجاری و گردشگری. پرچمدار این طرح‌ها پروژه سوده پیکس هست؛ مجموعه‌ای فوق‌لوکس با هتل‌های صخره‌ای، عمارت‌ها، ویلاها، زمین‌های گلف و اماکن کمپینگ مجلل. شاهزاده ترکی بیان می‌کند: «هدف این هست که سوده پیکس به بورلی‌هیلز عربستان تبدیل شود».
این پروژه مانند بسیاری دیگر از طرح‌های صندوق با تأخیر مواجه گردید. قرار قرار دارای بود فاز نخست در سال ۲۰۲۷ تکمیل شود، اما هنوز ساخت‌وساز آن آغاز نشده هست. شاهزاده ترکی بیان می‌کند مشکلات حل شده و کار به‌زودی شروع خواهد گردید. او در گذشته از دشواری جلب نیروهای متخصص برای کار در عسیر و تمرکز دفاتر شرکت‌های وابسته به صندوق در ریاض گلایه کرده قرار دارای بود، اما اکنون بیان می‌کند این مسائل رفع شده هست. وی از حمایت دولت برای توسعه فرودگاه ابها، احداث بزرگراه به سمت ساحل، ساخت بیمارستان‌ها، دانشگاه و افزایش منابع آب شهر راضی هست.
نگاه به آینده
با وجود این، شاهزاده ترکی همچنان نگران شکاف مهارتی و مهاجرت جوانان هست - عسیر در سال ۲۰۱۷ بالاترین نرخ خروج جمعیت در میان استان‌های کشور را دارای بود. با این حال او معتقد هست روندها در حال معکوس شدن هست و به کاهش نرخ بیکاری از رقم ۱۷ درصد سه سال پیش به ۱۰.۷ درصد اکنون اشاره انجام می‌دهد.
او بیان می‌کند: «با گذر زمان این پروژه‌های دولتی رشد اقتصادی و اشتغال ایجاد خواهند کرد. اما تلاشی مشابه باید در بخش خصوصی صورت گیرد. بخش دولتی دیگر رشد چندانی نخواهد دارای بود، پس چه باید کرد؟ باید به سمت بخش خصوصی رفت». نشانه‌هایی از ورود سرمایه‌گذاری خصوصی به چشم می‌خورد. یک شرکت سعودی در ابها پروژه مجتمع تجاری-هتلی را با مشارکت صندوق گردشگری دولتی اجرا انجام می‌دهد. نیز شرکت آمریکایی «آمک گروپ» قصد دارد یک هتل لوکس ۱۵۰ میلیون دلاری در کوه‌های سوده بسازد.
اما همچنان این پروژه‌های صندوق سرمایه‌گذاری عمومی هستند که سرنوشت گردشگری در عسیر را تعیین خواهند کرد. این واقعیت نشان می‌دهد که علی‌رغم تمام شعارها درباره بخش خصوصی، موتور محرک توسعه همچنان دولت هست. تحت رهبری ولیعهد، صندوق سرمایه‌گذاری عمومی به نیروی غالب اقتصاد تبدیل شده و صدها میلیارد دلار را در پروژه‌های عظیم خرج کرده هست. اما این صندوق اکنون تحت فشار هست تا بازده سرمایه‌گذاری‌ها را تضمین کند و روی پروژه‌هایی با ضرب‌الاجل مشخص تمرکز کند، در حالی که بسیاری از طرح‌های دیگر محدود شده یا عقب‌افتاده‌اند.
با این حال شاهزاده ترکی خوش‌بین هست که عسیر قربانی چنین روندی نشود، چراکه ولیعهد شخصاً ریاست شرکت توسعه سوده را برعهده دارد و ابها را به‌عنوان یکی از شهرهای میزبان جام جهانی فوتبال ۲۰۳۴ تعیین کرده هست. او بیان می‌کند: «عالی‌جناب ولیعهد تأکید کردند که عسیر نقطه‌ای کلیدی برای توسعه در عربستان هست و این‌گونه باقی خواهد ماند». با این حال هشدار می‌دهد که چالش اصلی این هست که «بیش از حد وعده ندهیم و کمتر از آن عمل کنیم». ساکنان عسیر نیز منتظر تحقق وعده‌ها هستند. عبدالرحمن بیان می‌کند: «نمی‌دانیم چه خواهد گردید، اما اعتماد داریم دولت کار بدی نخواهد کرد».
دیدگاه‌ها