به گزارش پول و تجارت به نقل از دنیای اقتصاد، وقتی عبدالرحمن از پذیرایی مشتریان در یک کافه شیک در «اَبها» فارغ خواهد گردید، اغلب سوار موتورسیکلت خود شده و به سمت هوای خنک‌تر کوهستان می‌رود. بزرگراه‌های منتهی به این شهر جنوبی عربستان، مرکز استان عسیر، رویای موتورسواران هست؛ زیرا به‌طور چشم‌گیری به بالاترین نقطه پادشاهی منتهی شده و مناظر چشم‌گیری را در سراسر رشته‌کوه «السوده» روستای گردشگری در ابها واقع در استان عسیر به دست می‌دهد.
«اندرو انگلند» و «احمد العمران» در گزارش روز گذشته چهارشنبه برای فایننشال‌تایمز نوشتند، تپه‌های آن پوشیده از جنگل‌های درختان ارس و محل زندگی دسته‌های بابون‌هاست. در پشت آنها، «رِجال المَع»، روستایی ۹۰۰ساله و آرام با خانه‌های سنگی به رنگ نان زنجبیلی قرار دارد. اما در دو سال گذشته، مناظر السوده توسط نرده‌های بلند و مشبک فولادی که کیلومترها در امتداد بزرگراه امتداد یافته‌اند، خراب شده هست. بااین‌حال، هرگونه ناامیدی با وعده آنچه قرار هست از پشت این نرده‌ها و تابلوهای ساختمانی ظاهر شود، فروکش انجام می‌دهد: یک تحول لوکس چندین‌میلیارد دلاری به نام «قله‌های سوده».
مانند سایر مناطق روستایی، عسیر دهه‌هاست برای جلب‌توجه دولت مرکزی تلاش انجام می‌دهد. اما امروز این استان که بالاترین نرخ بیکاری را در عربستان سعودی دارد، بخش جدایی‌ناپذیری از بلندپروازی‌های محمد بن‌سلمان و معیار مهمی برای سنجش این هست که آیا برنامه‌های تحول خواهانه او به مناطقی با فرصت‌های کمتر و درآمد پایین‌تر نیز سرایت خواهد کرد یا خیر؟ «اندرو لبر»، محقق غیرمقیم در موقوفه کارنگی برای صلح بین‌المللی بیان می‌کند: «چیزهایی که در عسیر می‌بینیم، آزمون واقعی برای لفاظی‌های دولت هست که بیان می‌کند هر بخش از کشور مطابق با مزیت نسبی خود از آن بهره‌مند خواهد گردید. آیا این واقعی هست یا فقط حرف‌های فانتزی هست تا مردم را از تمرکز بر این واقعیت که همه فرصت‌ها در ریاض یا نئوم هستند، بازدارد؟»
از زمانی که عربستان سعودی طرح «چشم‌انداز ۲۰۳۰» را در سال ۲۰۱۶ برای تغییر چهره این پادشاهی آغاز کرد، بخش عمده‌ای از هزینه‌های هنگفت آن به پایتخت (پایگاه سنتی خانواده آل سعود) یا به پروژه بزرگ «نئوم» شاهزاده محمد در شمال غربی کشور هدایت شده هست. هدف شاهزاده این هست که ریاض به یکی از «۱۰ اقتصاد برتر» جهان تبدیل شود و در سال‌های اخیر با هجوم شرکت‌های خارجی و سعودی‌هایی که به دنبال مشاغل پردرآمدتر هستند، این شهر رونق گرفته هست. اما با شکوفایی پایتخت و گسترش رستوران‌ها و فضاهای تفریحی جدید و شیک در شهر، کارشناسان نسبت به خطرات ناشی از حس حاشیه‌نشینی در مناطق دیگر هشدار می‌دهند.
«صنم وکیل»، مدیر خاورمیانه در چتم‌هاوس، بیان می‌کند: «در سایر نقاط کشور، شور و شوق، انرژی و فرصت‌های کمتری وجود دارد. این وضعیت باعث شده که چندین از مردم احساس کنند که کنار گذاشته شده‌اند؛ این اتفاق در حال رخ دادن هست. اگر قرار هست چشم‌انداز۲۰۳۰ ابتکاری موفق باشد که منجر به تحول اقتصادی و اجتماعی در این پادشاهی شود، نمی‌تواند بخش بزرگی از جمعیت را پشت سر بگذارد. باید همه را در این سفر همراه کند.»
***
عربستان سعودی تنها کشور منطقه خلیج‌فارس نیست که به دنبال تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و کاستن از وابستگی به نفت هست. اما به‌دلیل وسعتش با چالش‌های منحصربه‌فردی روبه‌رو هست؛ مساحتی بالغ بر ۲.۱۵میلیون کیلومترمربع را پوشش می‌دهد و جمعیتش از مجموع جمعیت امارات، کویت، قطر، عمان و بحرین بیشتر هست. این به آن معناست که منابع آن کمتر شده و باید با مسائلی مانند بیکاری، فقر و نابرابری دست‌وپنجه نرم کند که در کشورهای کوچک‌تر و به نسبت ثروتمندتر مانند امارات و قطر بسیار کمتر هست. برای دهه‌ها، این پادشاهی مطلقه به دنبال مدیریت منابع و جمعیت خود از طریق یک «سیستم رفاهی مردسالارانه و از گهواره تا گور» قرار دارای بود که مزایا و مشاغل دولتی را به سعودی‌ها می‌داد؛ درحالی‌که به بیش از ۱۰میلیون کارگر مهاجر عمدتا کارهای کم‌درآمد سپرده می‌گردید.
نظر به اینکه اکثر سعودی‌ها برای درآمد خود به دولت وابسته بودند، سلامت اقتصاد به فراز و نشیب‌های قیمت نفت خام گره‌خورده قرار دارای بود. هدف شاهزاده محمد کاهش این وابستگی، ایجاد صنایع جدید و کاهش اتکای سعودی‌ها به دولت هست. با ورود «چشم‌انداز۲۰۳۰» به آخرین مرحله خود، دولت می‌تواند مدعی موفقیت‌های مهمی شامل اصلاحات اجتماعی گسترده شود که طرز فکر را در مورد آنچه قابل‌قبول هست به‌طور اساسی تغییر داده هست. نرخ مشارکت زنان در بازار کار از حدود ۲۰درصد در یک دهه پیش به ۳۶درصد در سه‌ماه اول سال ۲۰۲۵ افزایش یافته هست که به کاهش بیکاری در عربستان به پایین‌ترین حد تاریخی و افزایش درآمد خانوارها کمک کرده هست. بخش‌های جدیدی مانند سرگرمی و گردشگری مشاغل بخش خصوصی ایجاد کرده و رشد غیرنفتی را به‌پیش رانده هست.
بااین‌حال، اختلافات قابل‌توجهی بین ریاض و سایر مناطق وجود دارد. طبق یک نظرسنجی دولتی در سال ۲۰۲۳، میانگین درآمد ماهانه یک خانوار در ریاض ۲۶ هزار ریال (۶۹۳۳ دلار) قرار دارای بود که بیش از دو برابر درآمد ماهانه یک خانوار در نجران، استان کوچکی در شرق عسیر هست. بیکاری از الگوی مشابهی پیروی انجام می‌دهد و در بین شهروندان سعودی در پایتخت کمی بیش از نیمی از میانگین ملی هست. مقامات سعودی می‌گویند که خطرات بالقوه ناشی از عقب‌ماندگی مناطق را درک می‌کنند؛ اما در مقابل می‌گویند که طبیعی هست پایتخت به مرکزی برای فعالیت اقتصادی و اشتغال تبدیل شود. «فیصل علی ابراهیم»، وزیر اقتصاد، اصرار دارد که پادشاهی «اختلافات جغرافیایی معناداری در سرمایه انسانی اولیه نشان نمی‌دهد». او بیان می‌کند چالش، «رشد ناهموار» و اثرات بالقوه آن هست. وی می‌افزاید: «اختلافات در دوران گذار طبیعی هستند. مهم این هست که بفهمیم چه چیزی محرک این اختلافات هست. آیا این مربوط به دوران گذار هست؟» اما یک مشاور دولتی بیان می‌کند: «همه فرمانداران می‌گویند چرا همه مزایا به ریاض می‌رسد؟»
حتی در جده، دومین شهر بزرگ و مرکز تجاری عربستان سعودی، شکایاتی در مورد جابه‌جایی نهادهایی مانند «بانک ملی عربستان» و سازمان هواپیمایی کشوری به ریاض و ثروت‌هایی که صرف پروژه‌های عظیم خواهد گردید، وجود دارد. یکی از ساکنان بیان می‌کند: «به‌جای ساخت نئوم، آنها باید جاده‌های جده را تعمیر کنند. در چندین مناطق جده، شبکه‌های فاضلاب و آب ندارند.» دولت حداقل 20میلیارد دلار برای پروژه‌های مختلف در جده، شامل نوسازی شهر قدیمی و توسعه مرکز شهر، اختصاص داده هست. اما این هنوز کسری از مبالغی هست که در ریاض یا نئوم هزینه خواهد گردید و ساکنان می‌گویند تعداد فزاینده‌ای از جوانان جده برای یافتن شغل‌های بهتر در حال جابه‌جایی هستند. یکی از متخصصان جوان بیان می‌کند: «اگر می‌خواهید در سطح ملی در صدر باشید، باید به ریاض نقل‌مکان کنید. فرصت‌ها در آنجا هستند.»
این متخصص جوان بیان می‌کند بسیاری از جوانان سعودی - که 70 درصد از جمعیت آن زیر 35 سال سن دارند - مشتاق بهره‌برداری از پویایی جدید ریاض هستند. نیز در میان کسانی که برنامه‌های شاهزاده محمد را پذیرفته‌اند، این تمایل وجود دارد که احساس کنند در این امر مشارکت دارند. این متخصص می‌افزاید: «این فقط مربوط به مردم جده نیست، بلکه مربوط به مردم سراسر کشور هست. آنها می‌خواهند بخشی از چیزی بزرگ‌تر باشند.» اما چندین دیگر، به‌ویژه آنهایی که از مناطق روستایی هستند، به‌دلیل ضرورت اقتصادی به ریاض نقل‌مکان می‌کنند. یک راننده ۳۰ساله «اوبر» از افلاج، منطقه‌ای در حدود ۳۰۰ کیلومتری جنوب پایتخت بیان می‌کند: مشاغل خوب کمی در منطقه زادگاهش وجود دارد. او می‌افزاید: «ما هزاران نفر هستیم، پس چه‌کار کنیم؟ به ریاض می‌رویم.» یک تحلیلگر سعودی بیان می‌کند: «ما شاهد یک مهاجرت داخلی بزرگ به ریاض هستیم.» گروه «نایت فرانک» تخمین می‌زند که طی پنج سال گذشته، ۲۵۰هزار سعودی به ریاض نقل‌مکان کرده‌اند که این امر در کنار جابه‌جایی مهاجران، اجاره‌ها را ۳۰ تا ۴۰درصد افزایش داده هست. «البراهیم» بیان می‌کند اینها «محصولات جانبی» مجموعه‌ای گسترده‌تر از اهداف هستند. او می‌افزاید: «ما می‌خواهیم مردم به دنبال اشتغال در بخش خصوصی و مشاغل با ارزش بالاتر باشند، صرف‌نظر از اینکه کجا باشد. محصولات جانبی چیزی هست که ما به آنها نگاه می‌کنیم.»
اما به گفته این تحلیلگر سعودی، خطر، افزایش فقر شهری هست؛ زیرا مردم برای انجام مشاغل نسبتا کم‌درآمد به شهری پرهزینه نقل‌مکان می‌کنند؛ درحالی‌که قرارداد اجتماعی سنتی متزلزل شده هست. یارانه‌های دولتی برق، آب و سوخت کاهش یافته و سن بازنشستگی اخیرا از ۵۸ به ۶۵ سال افزایش یافته هست. دولت نرخ فقر را منتشر نمی‌کند، اما گزارش «کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل برای غرب آسیا» (Escwa) که 2سال پیش منتشر گردید، نشان داد که با وجود کاهش شدید فقر، از هر 7سعودی، بر اساس آستانه ۵۳۹۴ ریال سعودی برای هر خانوار در ماه، یک‌نفر همچنان تحت تاثیر فقر قرار دارد. «محمد الجدعان»، وزیر دارایی، بیان می‌کند دولت نمی‌تواند مهاجرت داخلی را کنترل کند، اما بر ارائه «فرصت‌هایی برای آموزش مجدد و آموزش» با حمایت اجتماعی در صورت لزوم تمرکز دارد. جدعان می‌افزاید: «خدمات اولیه همچنان به هر منطقه، هر فرد، هرجا که باشد، ارائه خواهد گردید. اما آیا قرار هست زیرساخت‌هایی برای حمل‌ونقل عمومی شیک در منطقه‌ای که ۱ یا ۲ درصد از آن استفاده خواهد گردید، ایجاد کنید؟ این احمقانه خواهد قرار دارای بود.»
***
عسیر، با جمعیتی بالغ بر ۲میلیون نفر، اولین استانی قرار دارای بود که با هماهنگی دولت، یک «استراتژی توسعه» تدوین کرد. مقامات می‌گویند این طرح به الگویی برای سایر مناطقی تبدیل‌شده که هنوز روی برنامه‌های خود کار می‌کنند. در «ابها»، نشانه‌هایی از اثرات اصلاحات اجتماعی به پایین دیده خواهد گردید. اکثر زنان هنوز نقاب بر صورت دارند که فقط چشمانشان نمایان هست، اما دیدن آنها در حال رانندگی و معاشرت با مردان در کافی‌شاپ‌ها و مراکز خرید شیک که در سراسر این شهر محافظه‌کار پدیدار شده‌اند، امری عادی هست. جوانان شلوارک‌پوش هم در حال افزایش هستند. وزرا و عسیری‌ها شرط می‌بندند که این استان با پروژه‌های تحت حمایت دولت متحول خواهد گردید. تمام طرح‌های توسعه‌ای بزرگ این استان به «صندوق سرمایه‌گذاری عمومی» (PIF) - صندوق قدرتمند ثروت ملی که شاهزاده محمد آن را مسوول پیشبرد برنامه‌های توسعه‌ای خود کرده هست - وابسته هست. شاهزاده ترکی بن طلال، فرماندار عسیر، بیان می‌کند که دولت ۲۵میلیارد ریال سعودی به استان او اختصاص داده هست که ۲۰میلیارد ریال آن از محل بودجه «صندوق سرمایه‌گذاری عمومی» هست. او می‌افزاید: «هدف این هست که این منطقه، بورلی هیلز عربستان سعودی باشد.»
شاهزاده ترکی هنوز نگران خروج جوانان سعودی و شکاف مهارتی هست. اما او معتقد هست که این روندها نیز در حال معکوس شدن هستند و به کاهش بیکاری در میان سعودی‌ها در این استان از ۱۷درصد سه سال پیش به ۱۰.۷ درصد هم‌اکنون اشاره انجام می‌دهد. شاهزاده ترکی بیان می‌کند: «با گذشت زمان، این پروژه‌های دولتی رشد اقتصادی و ایجاد شغل را به همراه خواهند دارای بود. تلاش مشابهی باید در بخش خصوصی نیز انجام شود. بخش اشتغال دولتی قرار نیست خیلی گسترش یابد، پس چه کار کنیم؟ به بخش خصوصی مراجعه می‌کنیم.»
در دوران رهبری ولیعهد، «صندوق سرمایه‌گذاری عمومی» به نیروی غالب در اقتصاد تبدیل شده هست و صدها‌میلیارد دلار را صرف مجموعه عظیمی از پروژه‌های عمرانی و تاسیس ده‌ها شرکت جدید کرده هست. اما این صندوق تحت‌فشار هست تا بازده سرمایه‌گذاری‌های خود را ارائه دهد و روی آن پروژه‌هایی با «مهلت‌های سخت» پروژه‌هایی که در صورت عدم رعایت آن، پیامدهای منفی جدی مانند خسارت‌های سنگین یا عدم پذیرش به دنبال دارد تمرکز کند. شاهزاده ترکی بیان می‌کند: «اعلیحضرت فرمودند عسیر مکان اصلی برای توسعه در عربستان سعودی هست و همچنان یک مکان اصلی باقی خواهد ماند.»
دیدگاه‌ها