تضعیف عدم اشاعه
به نوشته سینا طوسی، در بولتن دانشمندان اتمی، این اقدام که به‌عنوان دفاع از نظم عدم اشاعه هسته‌ای معرفی شده، در واقع آن را تضعیف انجام می‌دهد. این حرکت تأثیر چندانی بر محاسبات تهران نخواهد گذاشت، اما به فروپاشی همان رژیم عدم اشاعه و نظام مبتنی بر قواعدی شتاب می‌بخشد که ایالات متحده و متحدانش پس از جنگ جهانی دوم بنا کردند.
اثر فوری اسنپ‌بک، کاهش امکان موفقیت دیپلماسی و دامن‌زدن به تنش هست. پیامدها هم‌اکنون آشکار شده‌اند. ابزار اسنپ‌بک در توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام) به‌عنوان یک مصالحه گنجانده گردید تا تردیدهای کنگره و دیگران را برطرف کند. این مکانیزم در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل ثبت گردید و به هر یک از طرفین اجازه می‌داد بدون امکان وتو، تحریم‌های پیش از ۲۰۱۵ را بازگرداند. به بیان دیگر، منطق معمول شورا وارونه گردید. به جای اینکه برای مجازات اجماع لازم باشد، اسنپ‌بک تضمین می‌کرد که مجازات اعمال شود مگر آنکه اجماع کامل برای جلوگیری از آن شکل گیرد.
اکنون با اجرای دوباره تحریم‌های سازمان ملل، مسیر دیپلماسی سخت‌تر شده هست. به خاطر برداشت اسرائیل از موفقیت حملات مشترک آمریکا و اسرائیل علیه تأسیسات هسته‌ای ایران، دولت افراطی اسرائیل جسورتر شده و چشم‌انداز جنگی دیگر با ایران پررنگ‌تر شده هست. در تهران، درخواست‌ها برای قطع همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) یا حتی خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) در حال تقویت هست.
اهرم اسنپ‌بک
پشت سرِ تیترها، اسنپ‌بک در عمل فشار چندانی برای بازگرداندن برنامه هسته‌ای ایران به نظارت بین‌المللی نمی‌آورد. فشار واقعی بر ایران سال‌هاست که نه از تحریم‌های سازمان ملل بلکه از تحریم‌های ثانویه گسترده آمریکا نشأت گرفته هست. این تحریم‌ها که پس از خروج یک‌جانبه واشنگتن از برجام در ۲۰۱۸ دوباره اعمال شدند، ایران را از نظام مالی جهانی جدا کرده و همچنان منبع اصلی فشار هستند.
تروئیکای اروپایی اقدام خود را با استناد به نقض‌های ایران در برجام توجیه می‌کنند. اما این روایت یک واقعیت اساسی را حذف انجام می‌دهد: نخست واشنگتن قرار دارای بود که توافق را نقض کرد، هنگامی که دونالد ترامپ در ۲۰۱۸ آن را کنار گذاشت. اروپا نیز علی‌رغم وعده‌های اولیه، سرانجام از واشنگتن پیروی کرد و عملاً به تحریم‌های بازاعمال‌شده آمریکا تن داد. سرزنش ایران برای فروپاشی برجام چیزی جز بازنویسی تاریخ نیست. مسئولیت با واشنگتن و ناکامی اروپا در پایبندی به تعهداتش هست.
اما این تحریم‌ها چه هستند؟ اقداماتی که اروپایی‌ها اکنون توافق کرده‌اند دوباره اعمال کنند، بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ وضع شدند؛ شامل مسدودسازی دارایی‌ها، محدودیت‌های تسلیحاتی و ممنوعیت‌های مربوط به تجارت هسته‌ای و موشکی. این‌ها همواره محدود بودند و هدفشان جلوگیری از اشاعه قرار دارای بود نه قطع کامل ایران از بازارهای جهانی. ویرانی واقعی اقتصاد ایران بعدها رخ داد: ابتدا با تحریم‌های نفتی و بانکی آمریکا و اتحادیه اروپا در ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲، و سپس شدیدتر از آن، با بازگشت سیاست «فشار حداکثری» ترامپ در ۲۰۱۸. در مقایسه، اسنپ‌بک امروز در برابر تحریم‌های فراگیر کنونی آمریکا اثر اندکی دارد.
روزنه‌ای که بسته گردید
زمان‌بندی اقدام تروئیکا به‌ویژه بی‌پرواست. در ژوئن، اسرائیل و ایالات متحده چندین تأسیسات هسته‌ای تحت پادمان ایران را بمباران کردند، اقدامی بی‌سابقه در تاریخ NPT. بسیاری از کارشناسان حقوقی، حمله به سایت‌های هسته‌ای اعلام‌شده یک عضو NPT که تحت نظارت آژانس قرار دارد را نقض آشکار حقوق بین‌الملل می‌دانند. جای تعجب نیست که این امر همکاری ایران با بازرسان را به‌شدت پیچیده کرده هست. آوار قابل بازرسی نیست به‌ویژه اگر همان‌طور که ترامپ ادعا کرد، سایت‌ها «کاملاً نابود شده» باشند.
با وجود این شرایط پرتنش، ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) به چارچوب تازه‌ای برای همکاری دست یافته‌اند؛ رافائل گروسی، مدیرکل آژانس، آن را «گامی در مسیر درست» توصیف کرد. طبق این توافق، تهران طرحی مرحله‌به‌مرحله برای بازگرداندن اعتماد و شفافیت پیشنهاد داده هست. محور اصلی این طرح، رقیق‌سازی ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی به سطح ۲۰ درصد قرار دارای بود؛ اقدامی مهم در راستای عدم اشاعه که سطح غنی‌سازی را به مصارف غیرنظامی نزدیک انجام می‌دهد و اطمینان می‌دهد که این ماده دیگر قابلیت استفاده تسلیحاتی ندارد.
به موازات آن، قرار قرار دارای بود مهلت اسنپ‌بک تمدید و مسیری برای لغو نهایی آن باز شود؛ درست همان‌طور که در برجام پیش‌بینی شده قرار دارای بود. حتی امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، این طرح را «معقول» خواند، هرچند تأکید کرد که تروئیکا همچنان قصد اجرای اسنپ‌بک را دارد.
اما اسنپ‌بک این روزنه را بست. اکنون تهران آماده تشدید مقابله هست. صداهایی در داخل ایران که خواهان ساخت سلاح هسته‌ای هستند، از هر زمان در سال‌های اخیر بلندتر شده‌اند. در آستانه سفر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، به نیویورک برای مجمع عمومی سازمان ملل هفته گذشته، ۷۱ نماینده مجلس نامه‌ای امضا کردند که در آن خواستار بازنگری در دکترین دفاعی ایران برای اجازه ساخت و انبار سلاح هسته‌ای به‌عنوان بازدارندگی شدند. استدلال آن‌ها این قرار دارای بود: فتوای سال ۲۰۱۰ رهبر جمهوری اسلامی که استفاده از سلاح هسته‌ای را حرام اعلام کرده قرار دارای بود، مربوط به شرایط متفاوتی قرار دارای بود. اکنون که اسرائیل «از کنترل خارج شده»، شرایط تغییر کرده هست. استفاده از سلاح هسته‌ای همچنان حرام هست، اما ساخت و نگهداری آن «موضوعی دیگر» هست.
مجلس ایران نیز طرحی را برای خروج کامل از معاهده NPT پیش برده هست. حسینعلی حاجی دلیگانی، نماینده ارشد، بیان کرد: «فعال‌سازی مکانیزم اسنپ‌بک توسط کشورهای اروپایی موجب گردید این طرح با جدیت بیشتری دنبال شود.» همزمان، تهران اعلام کرد توافق تازه‌ای را که با میانجیگری مصر برای اجرای تعهدات پادمانی با آژانس امضا کرده قرار دارای بود، به حالت تعلیق درمی‌آورد و عملاً همکاری با بازرسان را متوقف انجام می‌دهد. هرچند پزشکیان تأکید دارد ایران رسماً از NPT خارج نخواهد گردید، اما تعلیق نظارت در عمل به همان معناست.
فروپاشی نظارت
در این زمینه، اسنپ‌بک نه‌تنها برنامه هسته‌ای ایران را محدود نمی‌کند، بلکه به فروپاشی نظارت بین‌المللی سرعت می‌بخشد. تناقض آشکار این هست: به جای اینکه چارچوب تازه ایران-آژانس بنا شود که می‌توانست شفافیت را به مقداری بازگرداند، اسنپ‌بک آن را تضعیف کرد. پس از حملات ژوئن، بازرسان عملاً دسترسی خود را از دست دادند، و طرح شکننده قاهره برای بازسازی همکاری اکنون از هم پاشیده هست. نتیجه، چشم‌اندازی از ناشناخته‌های خطرناک هست: چندین سانتریفیوژ پیشرفته باقی مانده، چه میزان اورانیوم غنی‌شده موجود هست یا جابه‌جا شده، و کدام تأسیسات همچنان سالم‌اند.
بدیهی هست که از بیرون نمی‌توان دانست ایران در این مقطع آیا صرفاً دیپلماسی را طولانی انجام می‌دهد و در خفا به سمت بمب می‌رود یا نه. اما اگر چنین باشد، اسنپ‌بک هیچ مانعی در این مسیر نخواهد قرار دارای بود. حملات هوایی هم نمی‌تواند این ابهام را حل کند، چرا که راستی‌آزمایی واقعی نیازمند تهاجم و اشغال به سبک عراق هست. با بستن در دیپلماسی و سوق دادن منطقه به سمت جنگ، اسنپ‌بک تضمین انجام می‌دهد که برنامه هسته‌ای ایران تنها مخفیانه‌تر، مقاوم‌تر و پراکنده‌تر خواهد گردید.
پیامدهای جهانی
فراتر از ایران، پیامدها جهانی هست. روسیه و چین اقدام تروئیکا در اسنپ‌بک را آشکارا رد کردند.
به این ترتیب، دو قدرت دارای حق وتو در شورای امنیت رسماً اعلام کردند که اسنپ‌بک را اجرا نخواهند کرد. این بدان معناست که نه‌تنها آن‌ها به تحریم‌های بازاعمال‌شده پایبند نخواهند قرار دارای بود، بلکه حتی کمیته‌های شورای امنیت که وظیفه اجرای آن‌ها را دارند نیز به‌احتمال زیاد فلج خواهند گردید.
در ایران، مرکز پژوهش‌های مجلس نیز از زاویه اقتصادی به نتیجه مشابهی درباره کارایی اسنپ‌بک رسیده هست. تحریم‌های بازگردانده‌شده سازمان ملل محدودند، ماهیتی صرفاً عدم‌اشاعه‌ای دارند و اجرای آن‌ها با موانع جدی روبه‌روست؛ این تحریم‌ها هرگز نمی‌توانند با گستره و شدت تحریم‌های ثانویه ریسک‌محور آمریکا برابری کنند؛ همان تحریم‌هایی که پیش‌تر نفت، بانکداری، کشتیرانی و امور مالی ایران را محدود کرده‌اند. اسنپ‌بک شاید تکانه‌های کوتاه‌مدت در بازار ایجاد کند، اما فشار اقتصادی پایدار چندانی در پی ندارد.
و شاید مهم‌تر از همه، بسیاری از ایرانیان به نتیجه‌ای تلخ رسیده‌اند: چه ایران در چارچوب NPT باقی بماند یا از آن خارج شود، چه بازرسان را بپذیرد یا نپذیرد، ایالات متحده و اسرائیل ممکن هست دوباره حمله کنند.
مقام‌های اروپایی و آمریکایی گفته‌اند که دیپلماسی همچنان یک گزینه هست. اما آنچه اهمیت دارد عمل هست، نه پیام. اگر اولویت جلوگیری از جنگ و حفظ رژیم عدم‌اشاعه باشد، فشار بیشتر نتیجه معکوس خواهد دارای بود. جایگزین واقعی، دیپلماسی معتبر و متقابل هست: تثبیت گام‌های هسته‌ای قابل راستی‌آزمایی، اجرای تدریجی کاهش محدود تحریم‌ها، و بازسازی مسیری برای بازگشت به محدودیت‌های جامع. اقدامات عمدتاً نمادین تنها مواضع را سخت‌تر، خرابکاران را جسورتر و اقتدار شورای امنیت را فرسوده می‌کنند.
دیدگاه‌ها