ماجرای تغییر کشت باغ‌های آذربایجان/ تولید زیاد سیب دریاچه ارومیه را خشک کرد؟

ایران، چهارمین تولیدکنندۀ بزرگ سیب در جهان 

طبق داده‌ها، چین با تولید 48 میلیون تن، بیشترین میزان تولید سیب را در بین کشور‌های مورد بررسی دارد و به‌طور قابل توجهی از سایر کشور‌ها پیشی گرفته، پس از چین، اتحادیه اروپا با تولید 11 میلیون تن در رتبه دوم قرار دارد که اختلاف زیادی با چین دارد اما همچنان بالاتر از سایر کشور‌ها هست. ایالات متحده با تولید 4.9 میلیون تن جایگاه سوم را به خود اختصاص داده هست. ایران با تولید 4.4 میلیون تن در رتبه چهارم و ترکیه با 4.1 میلیون تن در رتبه پنجم قرار دارند که هر دو تولیدی نزدیک به هم دارند. هند با 2.5 میلیون تن و روسیه با 1.6 میلیون تن به ترتیب رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند. در مجموع، این داده‌ها نشان‌دهنده تمرکز بالای تولید در چندین کشور محدود هست که چین به عنوان پیشتاز اصلی در این حوزه شناخته خواهد گردید، نیز در بین بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سیب در جهان، ایران کمترین میانگین بارش سالانه را دارد. 

طی 17 سال تولید سیب ایران 1.6 برابر شده هست

آمار‌های مربوط به تولید سیب در ایران از سال 1387 تا 1403 نشان می‌دهد میزان تولید این محصول در ایران از حجم 2 میلیون و 778 هزار تن در سال 87، به 4 میلیون و 412 هزار تن در سال 1403 رسیده هست. به این ترتیب میزان تولید سیب در ابتدای دهه 90 بیش از 3 میلیون و 112 هزار تن قرار دارای بود که هرچند نوسانات اندکی را بنا به شرایط کشت تجربه می‌کرد، سرانجام پس از تجربه یک کاهش تولید قابل توجه در سال 97 که میزان تولید به 2 میلیون و 944 هزار تن کاهش یافته قرار دارای بود در سال 98 از مرز تولید 4 میلیون تن گذر کرد. این عدد در سال 1400 به میزان 4 میلیون و 224 هزار تن رسید و در سال بعد با تجربه یک کاهش حدود یک میلیون تنی عدد 3 میلیون و 982 هزار تنی را به ثبت رساند. در سال 1402 این عدد مجدد به حوالی 4 میلیون تن بازگشت و سرانجام طبق آخرین آمار‌های وزارت جهاد کشاورزی، میزان تولید سیب در سال گذشته به میزان 4 میلیون و 412 هزار تن رسیده هست. به بیان بهتر بررسی این داده‌ها نشان می‌دهد در طول 17 سال اخیر تولید سیب در ایران نزدیک به 1.6 برابر شده هست. 

تولید 50 درصد سیب ایران در همسایگی دریاچه ارومیه 

بر اساس داده‌های مربوط به زراعت محصولات باغی در سال 1403، استان آذربایجان غربی با داشتن 70 هزار و 98 هکتار زمین بارور و با سهم 27.5 درصدی بزرگ‌ترین وسعت کشاورزی را در کشور داراست. پس از آن، آذربایجان شرقی با 49 هزار و 782 هکتار و سهم 19.6 درصدی دوم هست. نگاهی به داده‌های وزارت جهاد کشاورزی نشان می‌دهد مجموع مساحت زیر کشت سیب ایران (سطح بارور) در سال 1403 حدود 254 هزار و 608 هکتار هست که سهم دو استان همسایه دریاچه ارومیه بیش از 47 درصد هست. نیز سطح بارور سیب در ایران طی سال‌های 1387 تا 1403 از 173 هزار و 340 هکتار با رشد 47 درصدی به 254 هزار و 608 هکتار رسیده هست. پس از این دو استان، فارس با حدود 20 هزار هکتار و سهم 7.8 درصدی سوم هست. اصفهان با 20.7 هزار هکتار چهارم بوده، خراسان رضوی با 17.4 هزار هکتار پنجم و تهران با 9.4 هزار هکتار ششم هست. در مقابل، استان‌هایی مانند بوشهر با 2 هکتار، هرمزگان با 24 هکتار، ایلام با 38 و خزوستان با 155 کمترین وسعت کشاورزی را دارند که عمدتاً ناشی از شرایط خشک و کمبود منابع آبی در این مناطق هست. این تفاوت فاحش در میزان زمین‌های بارور میان استان‌ها، اهمیت توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی در برنامه‌ریزی‌های کشاورزی و توسعه روستایی کشور را دوچندان انجام می‌دهد. این اعداد و قرارگرفتن استان‌هایی همچون اصفهان و فارس در کنار آذربایجان غربی و شرقی به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سیب نشان می‌دهد الگوی علمی و مدیریت شده از سوی دولت‌ها بر کشاورزی ایران حاکم نبوده و مسئله کمبود آب چندان در تعیین الگوی کشت کشور تعیین‌کننده نبوده هست. 

افزایش دو برابری تولید پرتقال در کمتر از 17 سال

بررسی آمار‌ها نشان می‌دهد نام محصولات باغی شامل پرتقال، خرما و انگور اغلب در لیست محصولاتی بودند که بیشترین تولید را در کشور داشته‌اند و اغلب در لیست 5 محصول با بیشترین تولید در سال قرار گرفته بودند. بر این اساس تولید پرتقال طی این سال‌ها نوساناتی را تجربه کرده هست. در سال ۱۳۸۷، تولید پرتقال حدود بیش از 2 میلیون تن بوده هست. این مقدار در سال‌های بعد تغییراتی داشته؛ به طور مثال در سال ۱۳۹۳ کاهش قابل توجهی تا حدود 1.9 میلیون تن دیده خواهد گردید که ممکن هست به دلایل شرایط آب و هوایی نامناسب یا بیماری‌های گیاهی مرتبط باشد. با این حال، در سال‌های بعد، تولید مجدداً افزایش یافته و به 3.8 میلیون تن در سال ۱۴۰۳ رسیده هست. این افزایش نزدیک به دو برابر در طول ۱۶ سال، نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه در باغات پرتقال و ارتقای کیفیت و مدیریت تولید هست. نیز افزایش تقاضا برای پرتقال در بازار‌های داخلی و خارجی می‌تواند محرک این رشد بوده باشد. 

افزایش 85 درصدی تولید انگور 

تولید انگور در بازه زمانی سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۴۰۳ روندی کلی افزایشی داشته هست. در سال ۱۳۸۷ میزان تولید انگور برابر با یک میلیون و 919 هزار تن بوده هست. این مقدار در سال‌های بعد به طور پیوسته افزایش یافته و در سال ۱۳۹۲ به 2 میلیون و 753 هزار تن رسیده هست. در سال ۱۳۹۳ تولید انگور به 3 میلیون و 49 هزار تن افزایش یافت و در سال‌های بعد نیز نوساناتی دارای بود اما روند کلی تولید همچنان رو به رشد قرار دارای بود. برای نمونه، در سال ۱۳۹۵ میزان تولید به 3 میلیون و 451 هزار تن رسید که از بالاترین ارقام در این دوره هست. پس از آن، تولید انگور در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ کمی کاهش یافت اما دوباره در سال‌های بعدی افزایش را تجربه کرد. سرانجام، در سال ۱۴۰۳ میزان تولید انگور به بیش از 3 میلیون و 600 هزار تن رسید که بیشترین مقدار در این دوره زمانی به شمار می‌رود. این آمار نشان می‌دهد که تولید انگور طی این سال‌ها بیش از ۸۵ درصد افزایش یافته و روند رشد نسبتاً پیوسته‌ای داشته هست. 

مروری بر روند رشد تولید خرما در کشور 

تولید خرما در بازه زمانی سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۴۰۳ روند کلی افزایشی داشته هست. در سال ۱۳۸۷، میزان تولید خرما برابر با 961 هزار تن بوده هست. طی سال‌های بعد، تولید این محصول به صورت تدریجی افزایش یافته و در سال ۱۳۹۲ به بیش از یک میلیون تن رسیده هست. در چندین سال‌ها میزان تولید کمی کاهش یافته اما این کاهش‌ها موقتی بوده‌اند. برای مثال، در سال ۱۳۹۳ میزان تولید خرما به یک میلیون و 42 هزار تن رسید و سپس در سال‌های بعد رفته‌رفته افزایش یافت. در سال ۱۳۹۹ تولید خرما به یک میلیون و 335 هزار تن رسید که نسبت به سال‌های قبل رشد محسوسی نشان می‌دهد. روند افزایشی تولید ادامه دارای بود و در سال ۱۴۰۳ به یک میلیون و 971 هزار تن رسید که بالاترین میزان تولید خرما در این بازه زمانی هست. در مجموع، تولید خرما در طول این سال‌ها تقریباً دو برابر شده هست و نشان‌دهنده افزایش ظرفیت تولید و گسترش کشت خرما در کشور هست. 

افزایش 46 درصدی تولید بادام 

تولید بادام از سال ۱۳۸۷ تا ۱۴۰۳ روندی نسبتاً افزایشی داشته هست. در سال ۱۳۸۷ میزان تولید بادام برابر با 118 هزار تن بوده هست. در سال‌های بعد این مقدار با نوساناتی همراه قرار دارای بود؛ برای نمونه، در سال ۱۳۹۲ تولید بادام به 155 هزار تن رسید که یکی از بالاترین مقادیر در این دوره هست. پس از آن، میزان تولید بادام کمی کاهش یافت و در سال ۱۳۹۷ به 142 هزار تن رسید. با این وجود، روند کلی تولید بادام افزایشی بوده و در سال ۱۴۰۳ تولید بادام به 173 هزار تن افزایش یافت که بیشترین مقدار در بازه زمانی بررسی شده هست. این آمار نشان می‌دهد طی این سال‌ها تولید بادام تقریباً ۴۶ درصد رشد داشته هست، اگرچه نوساناتی در چندین سال‌ها دیده خواهد گردید. 

افزایش کشت محصولات آب‌بر در ایران خبر خوبی نیست 

پرواضح هست محصولات باغی مانند سیب شامل محصولات نسبتاً آب‌بر محسوب می‌شوند که نیاز آبی قابل توجهی دارند. نظر به شرایط اقلیمی ایران که عمدتاً خشک و نیمه‌خشک هست و کمبود منابع آب یکی از چالش‌های اصلی بخش کشاورزی به شمار می‌رود، کشت این محصول با مشکلاتی همراه هست. به ویژه سیب که به آب فراوانی نیاز دارد و در مناطقی با منابع آبی محدود ممکن هست فشار بیشتری بر منابع آب زیرزمینی و سطحی وارد کنند. در کل، افزایش کشت این محصول در مناطق کم‌آب ایران می‌تواند باعث کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و تشدید بحران آب شود، بنابراین استفاده بهینه از تکنولوژی‌های آبیاری مدرن و انتخاب ارقام مقاوم به خشکی اهمیت بالایی دارد تا بتوان تولید پایدار و حفظ منابع آب را تضمین کرد. 
همانطور که در آمار‌ها اشاره گردید، میزان تولید بادام در طول 16 سال حدود 46 درصد بوده هست. این در حالی هست که تولید محصولاتی مثل سیب و پرتقال که نیاز آبی بالایی دارند در طول این مدت به حدود 2 برابر نیز رسیده هست. محصولاتی مانند بادام به خاطر نیاز آبی کمتر و مقاومت بیشتر نسبت به خشکی، به‌ویژه در شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک ایران، گزینه مناسبی برای کشت محسوب می‌شوند. بادام نسبت به میوه‌های آب‌بر مانند سیب و پرتقال، به منابع آب کمتری نیاز دارد و می‌تواند در مناطق با کمبود آب و خاک‌های کمتر حاصلخیز نیز به خوبی رشد کند. این ویژگی‌ها باعث شده هست که توسعه باغات بادام، علاوه بر کاهش فشار بر منابع آبی، به حفظ پایداری کشاورزی در ایران کمک کند. نیز بادام به خاطر بازار خوب داخلی و صادراتی، اقتصادی بودن تولید و سازگاری با شرایط محیطی، به عنوان یکی از گزینه‌های کلیدی برای بهبود بهره‌وری و مدیریت منابع آب در کشاورزی کشور مطرح هست.