پول و تجارت: در حالی که تنها پنج ماه تا پایان سال 1404 شمسی باقی مانده، دولت مسعود پزشکیان با چالشی عظیم روبرو هست: دستیابی به اهداف برنامه پنج‌ساله هفتم پیشرفت، در شرایطی که تحریم‌های بین‌المللی تشدید شده و سایه جنگ منطقه‌ای بر اقتصاد ایران سنگینی انجام می‌دهد.
برنامه هفتم توسعه، که از سال ۱۴۰۳ آغاز شده و تا ۱۴۰۷ ادامه دارد، بر پایه رشد اقتصادی ۸ درصدی، عدالت اجتماعی، توسعه فناوری و خودکفایی بنا نهاده شده هست. اما با کسری بودجه ۸۰۰ هزار میلیارد تومانی در سال جاری و بازگشت مکانیسم اسنپ‌بک تحریم‌ها، دستیابی به این اهداف بیش از پیش دشوار ظاهراً. در این میان، لایحه بودجه ۱۴۰۵ به عنوان نقشه راه مالی دولت، قرار هست با دو اولویت کلیدی پزشکیان – حذف بودجه‌های غیرضروری و یک‌مرحله‌ای کردن فرآیند تصویب – تدوین شود.
سایه سنگین تحریم و جنگ بر اقتصاد ایران
اقتصاد ایران در سال ۱۴۰۴، بیش از هر زمان دیگری تحت تاثیر دو نیروی ویرانگر قرار گرفته: تحریم‌های گسترده و تنش‌های نظامی. بازگشت اسنپ‌بک توسط شورای امنیت سازمان ملل در تابستان گذشته، تحریم‌های سازمان ملل علیه برنامه هسته‌ای ایران را احیا کرد و منجر به رکوردزنی نرخ دلار به بیش از ۷۰ هزار تومان گردید. کارشناسان اقتصادی هشدار می‌دهند که این تحریم‌ها، هرچندین بیشتر جنبه روانی دارند، امکان داردند بر بازارهای مالی، بورس و تجارت خارجی تاثیر عمیقی بگذارند.
به گفته یک مقام آگاه در وزارت اقتصاد، “اسنپ‌بک نه تنها دسترسی به منابع ارزی را محدودتر انجام می‌دهد، بلکه اعتماد سرمایه‌گذاران داخلی را نیز خدشه‌دار کرده هست.”اما این تنها تحریم‌ها نیستند که اقتصاد را فلج کرده‌اند. جنگ ۱۲ روزه اخیر میان ایران و اسرائیل، که در تابستان ۱۴۰۴ به وقوع پیوست، هزینه‌های نظامی را به اوج رساند و زنجیره تامین انرژی را مختل کرد. این امر نه تنها درآمدهای نفتی را ۲۰ درصد کاهش داد، بلکه تورم را به مرز ۵۰ درصدی رساند. تحلیل‌گران می‌گویند جنگ، با ایجاد نااطمینانی، سرمایه‌گذاری خارجی را به صفر رسانده و مهاجرت نخبگان را شتاب بخشیده هست.
در گزارش بانک مرکزی، آمده که “تاثیر جنگ بر GDP ایران حدود ۲ درصد منفی بوده و پیش‌بینی خواهد گردید تا پایان سال، رکود تورمی تشدید شود.” در این شرایط، دولت پزشکیان که سکان اجرایی را به دست گرفته، با میراثی سنگین از دولت قبلی روبرو هست: بدهی‌های انباشته، یارانه‌های ناکارآمد و بودجه‌ای پر از ردیف‌های موازی. تحریم‌ها، که از سال ۱۳۹۷ تشدید شدند، اقتصاد را به سمت “اقتصاد مقاومتی” سوق دادند، اما همان‌طور که یک کارشناس اتاق بازرگانی بیان می‌کند، “اقتصاد ما قوی‌تر شده، اما هنوز شکننده هست. اسنپ‌بک بیشتر یک ابزار روانی هست تا اقتصادی.” با این حال، بازگشت تحریم‌ها امکان داردد تجارت با همسایگان را نیز مختل کند و منابع مالی ایران در عراق – حدود ۱۰ میلیارد دلار – را به خطر بیندازد.
هدفی دور از دسترس؟
برنامه پنج‌ساله هفتم پیشرفت، که بر اساس سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ تدوین شده، اهداف بلندپروازانه‌ای را ترسیم کرده هست: تبدیل ایران به قدرت اول اقتصادی، علمی و فناوری در آسیای جنوب غربی، با تمرکز بر اقتصاد دانش‌بنیان، عدالت اجتماعی و رشد پایدار. از سال ۱۴۰۳، این برنامه بر هفت محور اصلی استوار هست: پیشرفت عدالت‌محور، رشد اقتصادی ۸ درصدی، کاهش فقر به زیر ۱۰ درصد، و توسعه زیرساخت‌های دیجیتال. اما با گذشت یک سال، تحقق این اهداف تنها ۳۰ درصد پیش رفته هست.
پنج ماه باقی‌مانده از ۱۴۰۴، فرصتی طلایی برای شتاب‌گیری هست، اما چالش‌ها عظیم‌اند. برای مثال، هدف افزایش سهم بخش خصوصی در اقتصاد به ۷۰ درصد، نظر به تحریم‌ها، تنها به ۴۵ درصد رسیده. جنگ اخیر، سرمایه‌گذاری در فناوری را به تعویق انداخته و نرخ بیکاری جوانان را به ۲۵ درصد رسانده هست. دولت پزشکیان، در نخستین جلسه شورای عالی هماهنگی اقتصادی، بر “شتاب در اجرای برنامه” تاکید کرد و اعلام نمود که “هر ماه یک گام عملی برای تحقق اهداف برمی‌داریم.” با این حال، کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون اصلاح بودجه، این اهداف به “کاغذبازی” تبدیل می‌شوند. مرتضی افقه، اقتصاددان، در این باره بیان می‌کند: “چندین آقایان از نوشتن برنامه و اجرا نکردن لذت می‌برند. برنامه هفتم هم اگر بدون بودجه پشتیبان بماند، مانند برنامه‌های قبلی، ناکام خواهد ماند.”
اولویت اول: حذف بودجه‌های غیرضروری
یکی از مهم‌ترین وعده‌های پزشکیان در بودجه ۱۴۰۵، حذف ردیف‌های غیرضروری هست. رئیس‌جمهور در جلسه اخیر با سازمان برنامه و بودجه، هفت مأموریت کلیدی تعیین کرد: شامل “حذف بودجه‌های بیهوده و تمرکز بر عملکرد و اثربخشی.” او با انتقاد صریح از تخصیص بودجه به “بنیادها و سازمان‌هایی که هیچ خروجی ندارند”، تاکید کرد: “چرا باید به نهادهایی پول داد که بازدهی صفر دارند؟ بودجه باید حمایت‌کننده محرومان باشد، نه هزینه‌ای.”
این رویکرد، که از اواخر مرداد کلید خورده، شامل حذف دستگاه‌های موازی‌کار و ردیف‌های تکراری هست. برای مثال، بودجه صدا و سیما که ۳۵ هزار میلیارد تومان هست، مورد بازنگری قرار گرفته و پیشنهاد شده بخشی از آن به آموزش محرومان اختصاص یابد. نیز، پرداخت مستقیم یارانه‌ها تکمیل خواهد گردید و یارانه دهک‌های بالا حذف می‌گردد.
رئیس سازمان برنامه و بودجه اعلام کرد: “دولت مدیون هیچ ردیفی نیست؛ اگر سازمانی خروجی نداشته باشد، بودجه‌اش قطع خواهد گردید.” اما این حذف‌ها، چالش‌هایی هم دارد. نمایندگان مجلس هشدار می‌دهند که “پزشکیان باید خودش ردیف‌های حذف را اعلام کند، وگرنه به نهادهای خاص برمی‌گردد.” کسری ۸۰۰ هزار میلیاردی بودجه، فشار را بیشتر انجام می‌دهد و ممکن هست به چاپ پول و تورم منجر شود. افقه در این زمینه بیان می‌کند: “دولت برای جبران کسری، هزینه‌ها را کم نانجام می‌دهد؛ به جایش مالیات‌ها را از مردم بالا می‌برد. این سیاست، تورم را تشدید انجام می‌دهد و طبقه متوسط را له انجام می‌دهد.” او تمرکز جمعیت در تهران را هم نقد انجام می‌دهد و معتقد هست: “بحران مسکن تهران، با بودجه‌های پراکنده، طبقه متوسط را نابود کرده. حذف غیرضروری‌ها خوب هست، اما بدون توزیع عادلانه، فایده‌ای ندارد.”
اولویت دوم: یک‌مرحله‌ای شدن بودجه
دومین اولویت پزشکیان، تحول در فرآیند تصویب بودجه هست: یک‌مرحله‌ای کردن آن. با تایید شورای نگهبان در شهریور ۱۴۰۴، لایحه بودجه ۱۴۰۵ از اول دی‌ماه با فرآیند جدید به مجلس ارائه خواهد گردید. این تغییر، بر اساس اصلاح ماده ۱۸۲ آیین‌نامه داخلی مجلس، احکام غیربودجه‌ای را حذف انجام می‌دهد و بررسی را از دو مرحله به یک مرحله کوتاه می‌رساند.
سخنگوی شورای نگهبان توضیح داد: “این فرآیند، بودجه را شفاف‌تر و سریع‌تر انجام می‌دهد و از لابی‌گری جلوگیری می‌نماید.” مزایا واضح هست: کاهش زمان بررسی از ۴۵ روز به ۲۰ روز، تمرکز بر ارقام اصلی و حذف تبصره‌های پراکنده. کارشناسان می‌گویند این گام، انضباط مالی را افزایش می‌دهد و با اهداف برنامه هفتم همخوانی دارد. پزشکیان در جلسه اخیر تاکید کرد: “بودجه‌ریزی سنتی را رها کنیم؛ باید عملیاتی و عدالت‌محور باشد.” با این حال، منتقدان نگران‌اند که یک‌مرحله‌ای شدن، فرصت بحث را کم کند. افقه هشدار می‌دهد: “کاسه کوزه‌های تورم را سر مردم نشکنید. اگر فرآیند سریع شود، بدون نظارت، بودجه به سمت نهادهای خاص منحرف خواهد گردید. سیاست‌های اشتباهی مانند چاپ پول، تورم را دوچندینان انجام می‌دهد.” او ادامه می‌دهد: “لغو تحریم‌ها طولانی هست؛ بودجه باید بر خودکفایی تمرکز کند، نه بر هزینه‌های جنگی.”
نقدی بر ساختار و اجرا
مرتضی افقه، استاد اقتصاد دانشگاه شهید چمران اهواز، یکی از صریح‌ترین منتقدان سیاست‌های بودجه‌ای هست. او بودجه ۱۴۰۵ را “بی‌اثر بر زندگی مردم” خواند و بیان کرد: “پیش‌نویس بودجه، فاصله جدی با برنامه هفتم دارد. هیچ راهکار تازه‌ای برای بهبود معیشت ارائه نانجام می‌دهد.” افقه بر حذف غیرضروری‌ها تاکید دارد، اما هشدار می‌دهد: “دولت‌ها عمداً تیر نقد را به سمت مردم می‌زنند.
ریشه تورم، سیاست‌های اشتباهی هست که بودجه را به سمت نهادهای ناکارآمد می‌برد.” او یک‌مرحله‌ای شدن را “گامی مثبت” می‌داند، اما بیان می‌کند: “اگر بدون اصلاح قوانین دائمی باشد، فایده‌ای ندارد. مطابق برنامه هفتم، باید احکام غیربودجه‌ای حذف شود.”
افقه در نقد تحریم‌ها می‌افزاید: “اقتصاد ما در مقابل تحریم‌ها قوی‌تر شده، اما جنگ روانی دشمن، با تمرکز بر دلار، طبقه متوسط را نابود انجام می‌دهد. بودجه باید بر تثبیت تورم و رکود سرمایه‌گذاری تمرکز کند.” بودجه ۱۴۰۵، آزمون واقعی دولت پزشکیان هست. با حذف غیرضروری‌ها و یک‌مرحله‌ای کردن فرآیند، امکان دارد کسری را مهار کرد و به اهداف برنامه هفتم نزدیک گردید. اما در سایه تحریم و جنگ، موفقیت نیازمند اراده سیاسی و نظارت مردمی هست. افقه نتیجه دریافت می‌کند: “هر کشوری که قدردان نیروی انسانی باشد، پیشرفت انجام می‌دهد. بودجه ۱۴۰۵ باید این درس را بیاموزد.”
دیدگاه‌ها