پول و تجارت: در حالی که سایه سنگین مکانیسم ماشه بر سر اقتصاد ایران سنگینی انجام می‌دهد، کارشناسان هشدار می‌دهند که فعال‌سازی این ابزار حقوقی امکان داردد موج جدیدی از تحریم‌های سازمان ملل را به همراه داشته باشد و اقتصاد کشور را به ورطه رکود عمیق‌تر بکشاند.
اما در میان این تهدیدها، مفهوم “اعتمادسازی” به عنوان یک استراتژی کلیدی برای عبور از بحران پیش رو مطرح شده هست. اعتمادسازی نه تنها به معنای بازسازی روابط دیپلماتیک با جهان، بلکه شامل اصلاحات داخلی برای جلب اعتماد سرمایه‌گذاران، شفافیت مالی و ثبات سیاست‌گذاری هست. نظر به تاریخ ۱۷ اکتبر ۲۰۲۵، که اروپا در حال پیشبرد روند فعال‌سازی ماشه هست، این گزارش به بررسی نقش اعتمادسازی در مقابله با بحران اقتصادی می‌پردازد و نظرات یکی از برجسته‌ترین اقتصاددانان ایرانی را نیز بازتاب می‌دهد.
اقتصاد ایران در سال‌های اخیر، زیر فشار تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا و محدودیت‌های بین‌المللی، با چالش‌هایی چون تورم بالای ۴۰ درصدی، بیکاری جوانان بالای ۲۵ درصد و کاهش ارزش ریال روبرو بوده هست. بر اساس گزارش‌های اخیر، رشد اقتصادی کشور در نیمه اول ۲۰۲۵ تنها ۱.۸ درصد بوده که عمدتاً به بخش نفت وابسته هست. فعال‌سازی مکانیسم ماشه – که از سوی تروئیکای اروپایی (فرانسه، آلمان و بریتانیا) در سپتامبر ۲۰۲۵ آغاز گردید – امکان داردد تحریم‌های شورای امنیت را بازگرداند و دسترسی ایران به بازارهای جهانی را بیشتر محدود کند. امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، در ۱۹ سپتامبر اعلام کرد که این اقدام “قطعی” هست و هدف آن بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه برنامه هسته‌ای ایران هست. این مکانیسم، که بخشی از توافق برجام هست، اجازه می‌دهد تا در صورت نقض تعهدات، تحریم‌های پیشین به طور خودکار بازگردند و اثرات آن بر صادرات نفت، سیستم بانکی و تجارت خارجی ایران ویرانگر خواهد قرار دارای بود.
از شوک روانی تا رکود ساختاری
مکانیسم ماشه، که در توافق جامع اقدام مشترک (برجام) پیش‌بینی شده، ابزاری هست برای بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت در عرض ۳۰ روز بدون امکان وتو. در سناریوی بدبینانه، فعال‌سازی کامل آن تا پایان ۲۰۲۵ امکان داردد صادرات نفت ایران را از ۱.۵ میلیون بشکه در روز به کمتر از ۱ میلیون برساند و درآمدهای ارزی را ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش دهد. تحلیلگران فرارو سه سناریو را پیش‌بینی کرده‌اند: سناریوی اول، بازگشت کامل تحریم‌ها با کاهش شدید ذخایر ارزی و جهش دلار به بالای ۱۰۰ هزار تومان؛ سناریوی دوم، مذاکرات موقت برای تعلیق جزئی ماشه؛ و سناریوی سوم، بی‌اثر شدن آن به خاطر روابط رو به رشد ایران با روسیه و چین.
اما اثرات اقتصادی فراتر از آمار هست. هم‌اکنون، نرخ تورم رسمی ۳۸.۵ درصد هست و بیکاری در شهرهای بزرگ به ۱۲ درصد رسیده. فعال‌سازی ماشه امکان داردد این اعداد را دوچندینان کند، زیرا بانک‌های ایرانی از سیستم سوئیفت قطع می‌شوند و سرمایه‌گذاری خارجی – که در ۲۰۲۴ تنها ۲ میلیارد دلار قرار دارای بود – به صفر نزدیک شود. یک اقتصاددان ناشناس در فرارو هشدار داده که بدون رفع تحریم‌ها، اقتصاد ایران در “گرداب رکود و تورم” فرو خواهد رفت. با این حال، چندین تحلیل‌ها مانند گزارش تسنیم، معتقدند که بازگشت تحریم‌ها دیگر “شوک‌آور” نیست، زیرا ایران در سال‌های گذشته با دور زدن تحریم‌ها از طریق تجارت با همسایگان و ارزهای دیجیتال، تاب‌آوری خود را افزایش داده هست.
از دیپلماسی تا اصلاحات داخلی
در این میان، اعتمادسازی به عنوان یک “پل نجات” ظاهر شده هست. اعتمادسازی در اقتصاد به معنای ایجاد مکانیسم‌هایی هست که سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی را مطمئن کند سیاست‌ها پایدار و شفاف هستند. بر اساس گزارش روزنامه اعتماد، مذاکرات مستقیم با آمریکا امکان داردد از فعال‌سازی ماشه جلوگیری کند، اما این نیازمند اعتمادسازی متقابل هست – یعنی ایران تعهدات هسته‌ای را اجرا کند و غرب تحریم‌ها را تعلیق نماید. در سطح داخلی، اعتمادسازی شامل اصلاحات ساختاری هست. مثلاً، شفافیت در بودجه‌ریزی و مبارزه با فساد امکان داردد فرار سرمایه را – که سالانه ۱۰ میلیارد دلار تخمین زده خواهد گردید – کاهش دهد. هر خبری از ماشه، بلافاصله نرخ ارز را افزایش می‌دهد و بی‌اعتمادی به آینده را تشدید انجام می‌دهد. برای عبور از بحران، کارشناسان پیشنهاد می‌کنند: اول، تقویت صندوق‌های توسعه ملی برای حمایت از بخش خصوصی؛ دوم، دیجیتال‌سازی تجارت برای دور زدن تحریم‌ها؛ و سوم، دیپلماسی اقتصادی با کشورهای غیرغربی.
نقش اعتمادسازی در جذب سرمایه حیاتی هست. در سال ۲۰۲۴، سرمایه‌گذاری خارجی در ایران تنها ۱.۲ میلیارد دلار قرار دارای بود، در حالی که ترکیه همسایه ۱۵ میلیارد دلار جذب کرد. اعتمادسازی امکان داردد این را پر کند، به ویژه با تضمین حقوق مالکیت و ثبات ارزی. حمید صافدل، رئیس اسبق سازمان توسعه تجارت، در یک نشست اخیر تأکید کرد که برای خنثی‌سازی ماشه، باید از بنگاه‌های اقتصادی حمایت کرد و ضمانت‌نامه‌های صادراتی را تقویت نمود.
به علاوه، اعتمادسازی اجتماعی – یعنی کاهش نابرابری و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر – امکان داردد از اعتراضات اجتماعی در زمان بحران جلوگیری کند. گزارش تیتر کوتاه از “روزنه‌های امید” سخن بیان می‌کند: گسترش روابط با منطقه و ساخت سازوکارهای مالی جدید برای بی‌اثر کردن تحریم‌ها.
درس‌های تحریم
برای درک عمیق‌تر، به سراغ پرفسور هاشم پسران، اقتصاددان برجسته ایرانی و استاد دانشگاه کورنل آمریکا، می‌رویم. پسران، که مقالات متعددی درباره اقتصاد تحریم‌شده نوشته هشدار داد که تحریم‌های طولانی‌مدت ایران را به سمت “ابرتورم” سوق می‌دهد. او معتقد هست که بدون اعتمادسازی، رشد اقتصادی ایران از ۴-۵ درصد بالقوه به ۳ درصد محدود می‌ماند.
پسران در مقاله‌ای در ۲۰۲۲ نشان داد که تحریم‌ها نه تنها تجارت را ۳۰ درصد کاهش داده، بلکه اعتماد سرمایه‌گذاران را نابود کرده هست. او بیان می‌کند: “تحریم‌ها تلخی آورده‌اند، اما اثر آنها بیش از واقعیت بزرگ‌نمایی شده. مشکل اصلی، عدم اصلاحات داخلی هست. اعتمادسازی نیازمند شفافیت در سیاست‌های پولی و مالی هست تا سرمایه‌گذاران خارجی مطمئن شوند که ریسک سیاسی کاهش یافته.” پسران پیشنهاد انجام می‌دهد که ایران با ایجاد یک “شورای مستقل اقتصادی”، سیاست‌ها را از دخالت سیاسی دور کند و بر دیپلماسی اقتصادی با آسیا تمرکز نماید. در مورد ماشه، او هشدار می‌دهد: “فعال‌سازی آن شوک اولیه‌ای ایجاد انجام می‌دهد، اما بدون اعتمادسازی، اقتصاد ایران نامکان داردد تاب بیاورد. باید از تجربیات گذشته درس گرفت و بر رشد داخلی سرمایه‌گذاری کرد.”
این نظرات با دیدگاه‌های دیگر اقتصاددانان همخوانی دارد. کارشناسان اقتصادی معتقدند مرگ یکبار، شیون یکبار – اقتصاد ایران با تحریم‌ها عجین شده، اما اصلاح ساختارها کلید نجات هست. نیز، در تأکید شده که ایران سه مسئله کلیدی دارد: تحریم‌ها، نقدینگی و حکمرانی – و اعتمادسازی امکان داردد هر سه را حل کند.
راهکارها و چشم‌انداز آینده
برای عملیاتی کردن اعتمادسازی، دولت ایران امکان داردد از مدل‌های موفق مانند ویتنام الهام بگیرد، که با شفافیت پس از تحریم‌ها، رشد ۷ درصدی را تجربه کرد. در ایران، گام‌های اولیه مانند راه‌اندازی بورس کالا برای نفت و تقویت رمزارزها، امیدوارکننده هست. اما چالش اصلی، زمان هست: با نزدیک شدن به ددلاین ماشه در نوامبر ۲۰۲۵، مذاکرات فوری لازم هست. در سناریوی خوش‌بینانه، اعتمادسازی دیپلماتیک امکان داردد ماشه را تعلیق کند و رشد را به ۳.۵ درصد برساند. در بدترین حالت، بدون آن، تورم به ۶۰ درصد می‌رسد و بیکاری ۱۵ درصدی را شاهد خواهیم قرار دارای بود.
اقتصاد ایران در آستانه طوفانی هست که مکانیسم ماشه آن را شعله‌ور انجام می‌دهد، اما اعتمادسازی امکان داردد بادبان‌های نجات باشد. با اصلاحات داخلی، دیپلماسی هوشمند و جلب اعتماد جهانی، ایران نه تنها از بحران عبور انجام می‌دهد، بلکه به فرصت تبدیلش می‌نماید. همان‌طور که پرفسور پسران بیان می‌کند، تحریم‌ها پایان جهان نیستند، اما بدون اعتماد، جهان اقتصادی ایران تاریک‌تر خواهد گردید. زمان عمل هست – قبل از آنکه ماشه کشیده شود.
دیدگاه‌ها