به گزارش پول و تجارت به نقل از ایسنا، امروز قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد به طور خودکار خاتمه می‌یابد وبرجام از منظر حقوقی به پایان می‌رسد؛ تاریخی که باید موضوع هسته‌ای ایران را برای همواره از دستورکار این نهاد خارج کند.
«برنامه جامع اقدام مشترک» یا همان «برجام» که از آن به عنوان «دستاورد بزرگ دیپلماسی» یاد می‌گردید، پس از ۱۰ سال به ایستگاه پایانی رسیده هست؛ توافقی که بر پایه اعتمادسازی ایران درباره ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای و تعهد طرف‌های غربی به لغو تحریم‌ها بنا شده قرار دارای بود.
برجام که در تاریخ ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ (۲۳ تیر ۱۳۹۴) نهایی گردید، شامل چندین تاریخ مهم و بندهای غروب هست که بر اساس ضمیمه V یا پیوست پنجم تعریف شده‌اند. این تاریخ‌ها از روز تصویب محاسبه می‌شوند و رفته‌رفته تحریم‌ها را کاهش یا خاتمه می‌دهند. چندین محدودیت‌ها دائمی هستند مثل ممنوعیت ساخت سلاح هسته‌ای، اما بسیاری از آن‌ها خاتمه می‌یابند یا به اصطلاح «غروب» می‌کنند.
برای مثال، در «روز اجرا» در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶ (۲۶ دی ۱۳۹۴) پس از تأیید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر اجرای تعهدات اولیه هسته‌ای ایران مانند کاهش سانتریفیوژها و محدودسازی غنی‌سازی به ۳.۶۷ درصد، تحریم‌های هسته‌ای سازمان ملل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده برداشته گردید.
و اکنون در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ (۲۶ مهر ۱۴۰۴) که ۱۰ سال پس از روز تصویب هست؛ قطعنامه ۲۲۳۱ به طور خودکار منقضی شده و موضوع برنامه هسته‌ای ایران از دستور کار شورای امنیت خارج خواهد گردید.
البته در این ۱۰ سال اتفاقات بسیار زیادی رخ داده که شاید مهم‌ترین آن‌ها، خروج آمریکا از برجام قرار دارای بود. «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهور آمریکا در سال ۲۰۱۸ و در دوره اول حضور خود در کاخ سفید، واشنگتن را از این توافق خارج کرد. ایران نیز در پی بی‌عملی غرب به تعهدات خود و طبق مفاد توافق، تعهدات خود را کاهش داد و همواره اعلام کرد در صورت بازگشت طرف‌ها به توافق، این تعهدات برگشت‌پذیر هست.
قطعنامه ۲۲۳۱ چیست؟
قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد که در ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵ (۲۹ تیر ۱۳۹۴) تصویب گردید، برجام را تأیید و به آن جنبه حقوقی الزام‌آور داد. این قطعنامه تحریم‌های قبلی سازمان ملل علیه برنامه هسته‌ای ایران مانند قطعنامه‌های ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳ و ۱۹۲۹ را به حالت تعلیق درآورد.
اما یک موضوع جنجالی نیز در این بین وجود دارد. سازوکار بازگشت تحریم‌ها (اسنپ‌بک) در بندهای ۱۰ و ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و در متن برجام پیش‌بینی گردید. این سازوکار به هر عضو توافق اجازه می‌دهد که در صورت ادعای «عدم پایبندی اساسی ایران» به تعهدات، موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. در چنین شرایطی، بدون نیاز به رأی‌گیری مثبت، تمامی تحریم‌های لغوشده طی قطعنامه‌های قبلی به طور خودکار بازمی‌گردند.
طبق بند ۸ قطعنامه، روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ به عنوان «روز خاتمه» تعیین شده هست. در این تاریخ، تمام مقررات قطعنامه به طور خودکار خاتمه می‌یابد و شورای امنیت رسماً موضوع برنامه هسته‌ای ایران را از دستور کار خود خارج انجام می‌دهد. این یعنی برجام از نظر حقوقی سازمان ملل به پایان می‌رسد. نیز، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از این پس فقط در چارچوب توافق جامع پادمان‌ها (ان‌پی‌تی) و پروتکل الحاقی-البته اگر ایران آن را اجرا کند- به برنامه هسته‌ای ایران نظارت انجام می‌دهد، نه بر اساس محدودیت‌های خاص برجام. مهم‌ترین نکته اینکه ایران از فصل هفتم منشور سازمان ملل که تحریم‌های اجباری را توجیه انجام می‌دهد، خارج خواهد گردید و به عنوان یک «دولت عادی» در ان‌پی‌تی تلقی خواهد گردید.
کنسولگری ایران در استانبول، محل برگزاری بیان کرد‌وگوهای ایران و تروئیکای اروپایی؛ جولای ۲۰۲۵
در ماه‌های اخیر چه گذشت؟
تحولاتی که در ماه‌های اخیر رخ داد، باعث افزایش تنش‌ها میان ایران و طرف‌های غربی عضو برجام گردید. پس از «گزارش جامع» که «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی بنا به درخواست غربی‌ها از برنامه هسته‌ای ایران تهیه کرد، تهران به «انجام فعالیت‌های اعلام‌نشده، وجود مکان‌های مشکوک، انباشت مواد هسته‌ای با غنای بالا و عدم همکاری با آژانس» متهم گردید؛ گزارشی که ایران آن را «سیاسی، غیرحرفه‌ای و جانبدارانه» توصیف کرد و به نظر بسیاری از کارشناسان بهانه‌ای برای اقدامات تجاوزکارانه آمریکا و رژیم صهیونیستی و نیز فعال‌سازی اسنپ‌بک گردید.
در هفته پایانی تیر ماه قرار دارای بود که «ژان نوئل بارو» وزیر امور خارجه فرانسه در جمع خبرنگاران در بروکسل اعلام کرد این کشور به همراه شرکای خود در برجام شامل انگلیس و آلمان تا پایان ماه اوت و در صورتی که پیش از آن پیشرفت ملموسی در زمینه توافق هسته‌ای ایران حاصل نشود، اسنپ‌بک را علیه ایران فعال خواهند کرد. این تحولات پس از اتفاق افتاد که ایران و آمریکا در حال مذاکره بر سر برنامه هسته‌ای ایران بودند که رژیم صهیونیستی با همراهی واشنگتن به ایران حمله نظامی کرد و علاوه بر شهادت فرماندهان نظامی و غیرنظامیان، تاسیسات هسته‌ای ایران شامل در نطنز، فردو و اصفهان مورد حمله و تخریب قرار گرفت.
به‌رغم این فشارها، مقامات ایران در راستای دفاع از منافع ملی و مردم باز هم تاکید داشتند که باب دیپلماسی باز هست اما واقعیت این قرار دارای بود که طرف غربی در راستای اهداف زیاده‌خواهانه اصولا اعتقادی به توافق نداشتند چنان‌که بیان کرد‌وگوهایی که میان ایران و تروئیکای اروپایی در ژنو، استانبول و نیویورک برگزار گردید با نتیجه‌ای همراه نبود.
در ۲۸ اوت ۲۰۲۵ (۶ شهریور ۱۴۰۴)، تروئیکای اروپایی نامه‌ای به شورای امنیت ارسال کردند و ایران را به «عملکرد ضعیف قابل توجه» مانند غنی‌سازی بیش از حد مجاز و عدم همکاری با آژانس متهم کردند. این اقدام فرآیند ۳۰ روزه فعال‌سازی اسنپ‌بک را آغاز کرد. آمریکا نیز از آن حمایت کرد، اما روسیه و چین آن را غیرقانونی توصیف کردند، چراکه آمریکا از برجام خارج شده و تروئیکای اروپایی مکانیسم حل اختلاف را دور زده بودند و از همه مهمتر این که سه کشور اروپایی فرانسه، انگلیس و آلمان در طول سال‌های اخیر به هیچ یک تعهدات برجامی‌شان نیز عمل نکرده بودند.
در سپتامبر ۲۰۲۵ (شهریور-مهر ۱۴۰۴)، شورای امنیت به ۲ پیش‌نویس رأی داد؛ پیش‌نویس کره جنوبی به‌عنوان رئیس شورای امنیت برای «ادامه تعلیق تحریم‌ها» با ۴ رای موافق، ۲ رای ممتنع و ۹ رای مخالف شکست خورد. این اقدام کره جنوبی یک روند عادی قرار دارای بود که می‌بایست پس از ارائه نامه طرفین، رئیس دوره‌ای شورای امنیت آن‌را انجام می‌داد. پیش‌نویس روسیه و چین برای تمدید ۶ ماهه قطعنامه تا آوریل ۲۰۲۶ نیز با کارشکنی غربی‌ها شکست خورد.
این شکست‌ها به معنای آن قرار دارای بود که از منظر غربی‌ها، اسنپ‌بک «فعال» شده و تحریم‌های سازمان ملل که قبل از سال ۲۰۱۵ وضع شده قرار دارای بود، از ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۵، یعنی ۳۰ روز پس از اطلاع تروئیکای اروپایی به طور رسمی بازگردانده شده‌اند. سازمان ملل در یادداشتی رسمی تأیید کرد که این تحریم‌ها «همانند قبل از تصویب قطعنامه ۲۲۳۱» اعمال می‌شوند، شامل ممنوعیت صادرات تسلیحاتی، محدودیت‌های هسته‌ای و مالی، و فهرست افراد و نهادهای تحریمی.
ایران، روسیه و چین بازگرداندن قطعنامه‌ها را «غیرقانونی» توصیف و اعلام کردند کشورها الزامی برای رعایت آن ندارند.
در همین راستا، مسکو مشروعیت اقدام اروپا را از پایه زیر سؤال برد. «ماریا زاخارووا» سخنگوی وزارت خارجه روسیه روز یکشنبه ششم مهرماه و ساعاتی قبل از اجرای اسنپ‌بک در کانال تلگرامی خود نوشت: «اروپایی‌ها با حقه‌بازی، رویه حل اختلاف پیش‌بینی‌شده در قطعنامه ۲۲۳۱ را نادیده گرفتند. طبق این قطعنامه، ابتدا باید اختلافات از طریق مکانیسم حل اختلاف بررسی شود و تنها در صورت بن‌بست، موضوع به شورای امنیت ارجاع داده شود. اما لندن، پاریس و برلین این مراحل را نادیده گرفتند و مستقیماً درخواست خود را به شورای امنیت ارائه کردند.»
دیپلمات روس نوشت: «از منظر حقوق بین‌الملل، این اقدام یک کلاهبرداری هست. اگر قوانین را نقض کنید، حق استفاده از مکانیسم‌های پیش‌بینی‌شده در آن را از دست می‌دهید. این کشورها به‌صورت مکرر قطعنامه ۲۲۳۱ را نقض کرده‌اند. پس از انقضای چندین محدودیت‌های اعمال‌شده علیه ایران در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳، آن‌ها تحریم‌های مشابهی را به‌صورت یک‌جانبه اعمال کردند. غرب سال‌هاست تعهدات خود در قبال برجام را اجرا نکرده و ایالات متحده نیز در سال ۲۰۱۸ به‌طور کامل از این توافق خارج گردید.»
پایان برجام
آنچه امروز یعنی ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ رخ می‌دهد (یا باید رخ دهد) شامل خاتمه رسمی قطعنامه ۲۲۳۱ هست یعنی شورای امنیت موضوع ایران را از فهرست مسائل خود حذف انجام می‌دهد و پرونده هسته‌ای از حالت تهدید صلح جهانی خارج خواهد گردید.
«میخائیل اولیانوف» نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین در این راستا نوشت: «۱۸ اکتبر تاریخ قطعنامه ۲۲۳۱ که تایید توافق هسته‌ای در شورای امنیت سازمان ملل قرار دارای بود، به پایان می‌رسد. برجام دیگر وجود نخواهد دارای بود. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنها در چارچوب توافق جامع پادمانی برنامه هسته‌ای ایران را بررسی خواهد کرد.»
«سید عباس عراقچی» وزیر امور خارجه ایران که اخیرا در اجلاس وزرای خارجه جنبش عدم تعهد شرکت کرده هست، شامگاه جمعه و در صفحه خود در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «در اجلاس اخیر وزرای جنبش عدم تعهد که در کامپالا برگزار گردید، بیش از ۱۲۰ کشور در به رسمیت شناختن این واقعیت به ایران پیوستند که قطعنامه ۲۲۳۱ روز شنبه منقضی خواهد گردید و تمام محدودیت‌های شورای امنیت علیه ایران پایان می‌یابد. از این پس ایران به عنوان یکی از امضاکنندگان پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای، صرفاً به حقوق و تعهدات خود در چارچوب این پیمان پایبند خواهد قرار دارای بود. این تعهد شامل هیچ‌گونه محدودیتی در ابعاد برنامه هسته‌ای کشور نیست و همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنها در چارچوب توافق جامع پادمان و مطابق با قانون مصوب مجلس شورای اسلامی انجام خواهد گردید.»
وزیر خارجه ایران با اشاره به تلاش چندین کشورها برای اعمال فشار سیاسی بر تهران افزود: «اقدامات غیرقانونی که توسط تعداد اندکی از دولت‌های منزوی دنبال خواهد گردید، از سوی اکثریت قاطع کشورهای جهان رد شده هست. کسانی که همچنان بر تحریف واقعیت اصرار دارند، تنها خود را بیشتر منزوی خواهند کرد. حقوق حاکمیتی ایران قابل مذاکره نیست و تحت فشار سیاسی قرار نمی‌گیرد. حاکمیت قانون باید بر روابط بین‌الملل غلبه داشته باشد، نه اجبار و فشار.»
عراقچی پیش از این، مهم‌ترین بخش اجلاس را موضع جنبش عدم تعهد درباره موضوع اسنپ‌بک دانسته و گفته قرار دارای بود: «جنبش عدم تعهد در بیانیه خود تأکید کرده هست که اقدام سه کشور اروپایی در فعال‌سازی اسنپ‌بک غیرقانونی هست و از نظر ۱۲۱ کشور عضو این جنبش، چنین سازوکاری اتفاق نیفتاده هست. بنابراین، قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت همچنان پابرجا بوده و قطعنامه‌ها و تحریم‌های گذشته بازنگشته هست.»
عدم وجاهت روند بازگرداندن تحریم‌های پیشین علیه ایران
وزارت امور خارجه روسیه نیز روز جمعه اعلام کرد که در تاریخ ۱۸ اکتبر «تمامی مفاد و احکام قطعنامه ۲۲۳۱ باید خاتمه یابد، شامل محدودیت‌ها و سازوکارهای پیش‌بینی‌شده در آن. شورای امنیت سازمان ملل موظف هست بررسی پرونده‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را به پایان برساند و بند "عدم اشاعه" باید از فهرست موضوعات تحت بررسی شورای امنیت حذف شود.»
مسکو خاطرنشان کرده هست: «برخلاف ادعاهای بی‌اساس و پافشاری کشورهای اروپایی برجام، روند بازگرداندن تحریم‌های پیشین علیه ایران فاقد وجاهت هست؛ زیرا بریتانیا، آلمان و فرانسه مرتکب نقض‌های جدی و اساسی در اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ شده‌اند و به‌کلی از رویه‌های مقرر، که برای جلوگیری از سوءاستفاده طراحی شده قرار دارای بود، سر باز زده‌اند. اروپایی‌ها با نادیده گرفتن همه موانع حقوقی و سیاسی، مسیر تقابل را در پیش گرفتند. اما طبق حقوق بین‌الملل، طرفی که خود به‌صورت نظام‌مند تعهدات را نقض کرده هست، نمی‌تواند از مکانیسم‌ها و امتیازات مندرج در همان توافق بهره‌مند شود.»
وزارت خارجه روسیه تاکید کرده هست: «اقدامات فاقد مبنای حقوقی و رویه‌ای اروپا که از سوی ایالات متحده که خیلی وقت پیش از برجام خارج گردید و متأسفانه از سوی دبیرخانه سازمان ملل نیز مورد حمایت قرار گرفته‌اند، هیچ الزام حقوقی برای اعضای مسئول جامعه جهانی ایجاد نمی‌کند. با پایان یافتن اجرای قطعنامه ۲۲۳۱، برجام نیز رسماً به گذشته می‌پیوندد؛ توافقی که به‌حق یکی از دستاوردهای بزرگ دیپلماسی بین‌المللی به‌شمار می‌رفت.»
نامه ایران، روسیه و چین به سازمان ملل
«کاظم غریب‌آبادی» معاون وزیر خارجه ایران نیز شامگاه جمعه و در بیان کرد‌وگویی تلویزیونی به بیانیه ۲۱ کشور عضو گروه دوستان منشور ملل متحد در نیویورک در حمایت از ایران اشاره کرد و بیان کرد: «در این بیانیه تصریح شده که تحریم‌هایی که غرب و آمریکا به‌صورت غیرحقوقی و یک‌جانبه بازگردانده‌اند، فاقد وجاهت حقوقی‌اند و کشورهای عضو سازمان ملل الزامی برای اجرای آن‌ها ندارند. بیانیه اخیر وزارت خارجه روسیه نیز بر همین نکته تأکید دارد. علاوه بر آن، روز شنبه ایران، چین و روسیه به‌صورت مشترک نامه‌ای را به دبیرکل سازمان ملل و رئیس شورای امنیت ارسال خواهند کرد تا اعلام کنند که قطعنامه ۲۲۳۱ به پایان رسیده و کشورها تعهدی نسبت به تحریم‌های مرتبط با آن ندارند.»
دیپلمات ارشد ایران با بیان اینکه ایران به تلاش‌های خود برای گسترش همراهی بین‌المللی در این زمینه ادامه خواهد داد، تأکید کرد: «هدف ما این هست که تفسیر حقوقی درست از پایان قطعنامه و بی‌اعتباری تحریم‌های ادعایی غربی را در سطح جهانی تثبیت کنیم.»
تعامل یا تقابل؟
به این ترتیب، پرونده‌ای که یک دهه نماد پیچیده‌ترین مناقشه دیپلماتیک میان ایران و غرب قرار دارای بود، رسماً بسته خواهد گردید. حالا در غیاب برجام، صحنه سیاست جهانی با دو واقعیت روبه‌روست: از یک‌سو، ایران که خود را متعهد به احقاق حقوق و البته عمل به تعهدات خود در چارچوب ان‌پی‌تی می‌داند و از جهات دیگر، غرب که همچنان تلاش دارد با ابزار فشار، مسیر خود را طی کند؛ مسیری که به اذعان کارشناسان نتیجه‌بخش نبوده هست. اینکه این پایان، آغاز مرحله‌ای تازه از تعامل یا تقابل باشد، در گرو تصمیم‌هایی هست که طرفین اتخاذ خواهند کرد، اما تجربه نشان داده دیپلماسی همواره راهی برای بازگشت به میز بیان کرد‌وگو باقی می‌گذارد.
دیدگاه‌ها