مغز ما چگونه بیدار خواهد گردید؟

تا‌به‌حال به این موضوع فکر کرده‌اید که مغز چگونه در کسری از ثانیه از حالت خواب عمیق به بیداری می‌رسد؟ بسیاری از ما هنگام بیدار شدن، به‌ویژه وقتی زنگ ساعت به صدا درمی‌آید، احساس می‌کنیم مغزمان ناگهان روشن شده هست، اما حقیقت این هست که فرایند بیدار شدن مغز تدریجی، هماهنگ و بسیار پیچیده هست.

برای درک این موضوع ابتدا باید بدانیم «بیدار بودن» از نظر علمی به چه معناست. رِیچل رو، استاد فیزیولوژی تلفیقی در دانشگاه کلرادو بولدر، توضیح می‌دهد که بیداری حالتی هست که در آن مغز در وضعیتی قرار دارد که از آچندین اوقات، حرکت و تفکر پشتیبانی انجام می‌دهد. برخلاف خواب که در آن امواج مغزی آهسته و منظم‌اند، در بیداری فعالیت مغز سریع‌تر و انعطاف‌پذیرتر خواهد گردید تا بتوانیم به محیط اطراف خود واکنش نشان دهیم.

بیدار شدن مغز فرایندی ناگهانی نیست، بلکه به‌صورت تدریجی و با هماهنگی میان بخش‌های مختلف مغز انجام خواهد شد

آورلی استفان، پژوهشگر خواب در دانشگاه لوزان سوئیس، بیان می‌کند مغز در لحظه‌ای خاص ناگهان از حالت خواب به بیداری نمی‌رسد، بلکه این تغییر مرحله‌به‌مرحله رخ می‌دهد. به‌نوشته‌ی لایوساینس، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که بخش‌های زیرقشری مغز (نواحی که زیر قشر مخ قرار دارند) در آغاز بیداری نقش اصلی را بازی می‌کنند. در این میان، «سامانه‌ی فعال‌کننده‌ی شبکه‌ای» یا RAS مانند کلید استارت عمل انجام می‌دهد. این بخش با ارسال پیام‌هایی، تالاموس را فعال انجام می‌دهد؛ ساختاری که وظیفه‌ی انتقال داده‌های حسی به سایر قسمت‌های مغز را دارد. سپس تالاموس سیگنال‌هایی به قشر مغز، یعنی همان سطح چین‌خورده‌ی بیرونی مغز، می‌فرستد تا فرآیند بیداری کامل شود.

مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۵ منتشر گردید، نشان داد مغز هنگام بیدار شدن از خواب، الگوی خاصی از فعالیت را نشان می‌دهد. وقتی شرکت‌کنندگان از خواب «غیر REM» (خواب بدون حرکات سریع چشم) بیدار شدن، ابتدا در مغزشان امواج کند و شبیه به حالت خواب دیده گردید و پس از آن امواج سریع‌تری که با بیداری ارتباط دارند ظاهر گردید. اما وقتی بیداری از خواب REM (مرحله‌ای که در آن رؤیاهای واضح می‌بینیم) رخ داد، مغز بلافاصله وارد فعالیت سریع گردید. به‌طور کلی، صرف‌نظر از اینکه افراد در کدام مرحله از خواب بودند، فعالیت مغز از نواحی جلویی و مرکزی آغاز و سپس به بخش‌های پشتی منتقل می‌شد.

اما چرا چندین اوقات پس از بیدار شدن احساس سنگینی یا گیجی داریم؟ استفان توضیح می‌دهد که مغز پس از بیداری به زمانی برای رسیدن به حداکثر توان ذهنی نیاز دارد. این دوره که اینرسی خواب نام دارد، معمولاً ۱۵ تا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد و چندین اوقات حتی ممکن هست تا یک ساعت ادامه پیدا کند. هنوز مشخص نیست چرا چنین حالتی رخ می‌دهد، اما زمان بیدار شدن امکان داردد نقش مهمی در آن داشته باشد. به گفته‌ی استفان، بیدار شدن طبیعی (بدون زنگ ساعت) معمولاً باعث خواهد گردید احساس بهتری داشته باشیم.

وقتی مغز به‌طور طبیعی تصمیم به بیدار شدن دریافت می‌کند، در واقع سیگنالی را در بهترین زمان ممکن ارسال انجام می‌دهد تا ما از خواب چندینزیم. بخش‌های مختلف مغز دائماً داده‌های درونی و بیرونی، مانند سطح نور، دمای بدن و ضربان قلب را بررسی می‌کنند تا زمان مناسب برای پایان خواب را تشخیص دهند. سیستم بیداری بدن یا «سامانه‌ی انگیختگی» در چرخه‌هایی حدوداً ۵۰ ثانیه‌ای فعال خواهد گردید. در هر چرخه، سطح هوشیاری ما افزایش و سپس کاهش می‌یابد؛ یعنی در بخشی از این دوره خواب عمیق‌تر هست و در بخشی دیگر سبک‌تر و شکننده‌تر خواهد گردید. به گفته‌ی استفان، اگر در همان لحظه‌ای بیدار شویم که خواب در فاز شکننده قرار دارد، احساس بیداری آسان‌تر و طبیعی‌تر خواهد قرار دارای بود.

بیدار شدن طبیعی و منظم، بدون استفاده از زنگ ساعت، معمولاً باعث احساس هوشیاری و شادابی بیشتری خواهد شد

به همین دلیل او توصیه انجام می‌دهد افراد سعی کنند هر روز در ساعت مشخصی بیدار شوند و از زنگ ساعت استفاده نکنند. مغز در آن صورت منتظر بهترین لحظه در چرخه‌ی طبیعی خود می‌ماند و بیداری با احساس بهتری همراه خواهد قرار دارای بود. اما زنگ ساعت ممکن هست در بدترین زمان ممکن به صدا درآید و شما را درست در میانه‌ی عمیق‌ترین بخش خواب بیدار کند، که نتیجه‌اش همان سنگینی و خواب‌آلودگی شدید پس از بیداری هست.

با این حال، دانشمندان هنوز پاسخ‌های قطعی برای بسیاری از پرسش‌های مربوط به بیدار شدن مغز ندارند. هنوز معلوم نیست چرا چندین اوقات با همان میزان خواب، یک روز سرحال هستیم و روز دیگر احساس خستگی می‌کنیم. پژوهش‌های تازه نشان می‌دهند عواملی مانند رژیم غذایی، مدت خواب و حتی چگونگی انتقال مغز بین خواب و بیداری امکان داردند در این احساس نقش داشته باشند.

استفان در پایان بیان می‌کند: «اینکه چه چیزی دقیقاً مغز ما را وادار انجام می‌دهد تا به‌طور طبیعی بیدار شود، هنوز یکی از پرسش‌های باز در علم هست.»

نظرات

خانواده ما